W wyniku wtargnięcia Grupy Operacyjnej gen. Krajowskiego w lukę w ugrupowaniu sowieckiego Frontu Zachodniego, pomiędzy IV Armię a XV Armię, dowódcy tych związków operacyjnych podjęli decyzję o skierowaniu w rejon Ciechanów, Płońsk czterech dywizji strzeleckich. W sytuacji zagrożenia lewego skrzydła polskiej 5. Armii jej dowódca postawił przed dowódcą tzw. Północnej Dywizji Jazdy płk. Gustawem Orlicz-Dreszerem zadanie zatrzymania czterech brygad należących do dwóch dywizji sowieckiej IV Armii zmierzających na lewe skrzydło, a w zasadzie na tyły 5. Armii – 18. i 54. Dywizji Strzeleckiej. Dzięki zdobyciu w Ciechanowie radiostacji sowieckiej IV Armii oraz przechwytywaniu sowieckiej korespondencji radiowej dowództwo polskie wiedziało o działaniach tych jednostek sowieckich.

Wykorzystując VIII Brygadę Jazdy rozkazem Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego z 11 sierpnia 1920 r. powołano do życia Dywizję Jazdy, która w rozkazach 5. Armii określana była jako Dywizja Jazdy gen. Karnickiego. Dywizja ta była jednostką improwizowaną, utworzoną na potrzeby wykonania konkretnego zadania w ramach działań 5. Armii. Generał Karnicki krótko dowodził tą dywizją, bowiem rozkaz dowództwa Frontu Północnego z 14 sierpnia 1920 r. wyznaczał na stanowisko dowódcy tej dywizji płk. Gustawa Orlicz-Dreszera. Dlatego w kolejnych dniach była wykazywana Dywizja Jazdy płk. Orlicz-Dreszera bądź jako Północna Dywizja Jazdy. W jej skład miała wejść VIII Brygada Jazdy złożona z 2. Pułku Ułanów Grochowskich, 108. Pułku Ułanów (Rezerwowego), 203. Ochotniczy Pułku Ułanów (Ochotniczego) oraz 8. dywizjonu artylerii konnej, a także utworzona formalnie dopiero 12 sierpnia 1920 r. IX Brygada Jazdy składająca się z 1. Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, 201. Pułku Szwoleżerów (Ochotniczego) oraz 9. dywizjon artylerii konnej.

15 sierpnia 1920 r. dowódca 5. Armii gen. Władysław Sikorski wyznaczył płk. Orlicz-Dreszera na dowódcę zgrupowania taktycznego określonego jako Grupa „Płońsk”, z zadaniem rozbicia sowieckich jednostek prowadzących działania w rejonie Płońska, wykonania wyprzedzającego uderzenia na Raciąż, a tym samym ubezpieczenia lewego skrzydła i tyłów 5. Armii. W skład Grupy „Płońsk” miały wejść: VIII i IX Brygada Jazdy, VIII Brygada Piechoty, 7. bateria 9. Pułku Artylerii Polowej oraz grupa 5 samochodów pancernych.

Pułkownik Orlicz-Dreszer miał świadomość, jakie znaczenia dla trwałości ugrupowania bojowego polskiej 5. Armii, ma lokalny węzeł drogowy w Płońsku. W tym czasie znajdowały się tam wyłącznie szwadrony zapasowe 4 i 7. Pułku Ułanów, a także świeżo sformowane II i III batalion 4. Pułku Piechoty Pomorskiej oraz część batalionu morskiego, liczące łącznie 600–650 bagnetów. Pozostałe siły i środki nie mogły dotrzeć na czas pod Płońsk. Najbliżej znajdowała się IX Brygada Jazdy. VIII Brygada Jazdy znajdowała się w rejonie Ciechanowa, a VIII Brygada Piechoty ze składu 4. Dywizji Piechoty z 2. Armii płynęła Wisłą statkami z Góry Kalwarii do Modlina, skąd miała zostać przewieziona pojazdami mechanicznymi do Płońska.

Jak widać rozkazy dowódcy 5. Armii były spóźnione. W rezultacie płk Orlicz-Dreszer, który w godzinach południowych 16 sierpnia 1920 r. przybył do Płońska dysponował jedynie oddziałami znajdującymi się w mieście.

Zorganizowana w sposób improwizowany obrona na wzgórzach położonych na zachód od miasta nie zdołała powstrzymać natarcia sowieckiej 52. Brygady z 18. Dywizji Strzeleckiej, która wieczorem 16 sierpnia 1920 r. osiągnęła skraj Płońska. W tym niekorzystnym położeniu, na pole walki przybył 1. Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego. Kontratak spieszonych szwadronów odrzucił przeciwnika na północny-zachód od miasta.

Dzięki temu, że Płońsk zaatakowała tylko 52. Brygada 18. Dywizji Strzeleckiej, natomiast 53. Brygada tej dywizji nie zdążyła na pole walki, a 54. Dywizja Strzelecka najprawdopodobniej nie wyruszyła w ogóle z rejonu Sierpca, strona polska zdołała utrzymać Płońsk i mogła mówić o wojennym szczęściu. W nocy do Płońska przybył 201. Pułk Szwoleżerów (Ochotniczy).

17 sierpnia 1920 r. nadciągnęły z kierunku Raciąża dwie brygady 54. Dywizji Strzeleckiej. Jednocześnie pod Płońsk podeszła 53. Brygada z 18. Dywizji Strzeleckiej, która wraz z 52. Brygadą rozpoczęły przygotowania do natarcia na miasto w rejonie wyjściowym Baboszewo, Mystkowo, leżącym na północny-zachód od Płońska.

Powiadomiony o zbliżaniu się przeciwka płk Orlicz-Dreszer podjął decyzję o wykonaniu uderzenia wyprzedzającego na przeciwnika. W tym celu IX Brygada Jazdy – 1. Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego oraz 201. Pułk Szwoleżerów (Ochotniczy) – otrzymała zadanie wykonania natarcia na oddziały sowieckie w rejonie Baboszewa. Akcja zaczepna rozpoczęła się około godz. 11.00 i od razu natknęła się na natarcie oddziałów sowieckich. 1. Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego zatrzymał w rejonie Sarbiewa czołowe elementy sowieckiej 54. Dywizji Strzeleckiej, zmuszając je do rozwinięcia w ugrupowanie bojowe. Pozostałe siły tej dywizji związane zostały walką w rejonie Małużyn, Smardzewo z oddziałami polskiej 18. Dywizji Piechoty, nadciągającymi z północy.

W tym samym czasie rozwinęło się od zachodu natarcie 52. i 53. Brygady 18. Dywizji Strzeleckiej. Natarcie 52. Brygady zostało zatrzymane pod Arcelinem i Ćwiklinem przez ochotniczy 201. Pułk Szwoleżerów. Niestety sowiecka 53. Brygada Strzelecka zdołała zepchnąć obronę polską na wschód w kierunku miasta. W tym krytycznym położeniu płk Orlicz-Dreszer wydał 1. Pułkowi Szwoleżerów rozkaz oderwania się od 54. Dywizji Strzeleckiej i uderzenia z północy na sowiecką 53. Brygadę. Sprawnie przeprowadzony manewr kawaleryjski zwieńczyła szarża wykonana pomiędzy Arcelinem a Ćwiklinem, skierowana na lewe skrzydło i tyły piechoty sowieckiej. W efekcie szarży zostały rozbite obie brygady sowieckiej 18. Dywizji Strzeleckiej. Klęska 18. Dywizji Strzeleckiej spowodowała, że 54. Dywizja Strzelecka zrezygnowała z prób opanowania Płońska.

W świetle meldunków dowództwa Frontu Północnego pułki IX Brygady Jazdy zdobyły 1 działo i 21 karabinów maszynowych oraz 750 jeńców, w tym 2 dowódców pułków i 23 niższych dowódców. Straty IX Brygady Jazdy to 80 zabitych, w tym 7 oficerów, oraz 250 rannych, w tym 18 oficerów.

W rezultacie dwudniowych walk Północna Dywizja Jazdy, a w zasadzie tylko jedna jej brygada – IX Brygada Jazdy i garnizon Płońska – nie dopuściły do wdarcia się dwóch sowieckich dywizji na skrzydło i tyły polskiej 5. Armii, co zapobiegło dezorganizacji natarcia jej sił głównych na Nasielsk i Pułtusk. W ten sposób boje pod Płońskiem zapisały się złotymi zgłoskami w księdze wojennej chwały oręża polskiego. Grupa „Płońsk” – zgrupowanie taktyczne płk. Gustawa Orlicz-Dreszera prowadząc działania w rejonie Płońska, przez dwa dni skutecznie powstrzymywała przeważające siły przeciwnika, walcząc z odwróconym frontem.

 

płk dr hab. prof. Akademii Obrony Narodowej Juliusz S. Tym