Nencki Leon Piotr (1848–1904), lekarz-chemik, higienista, społecznik. Ur. 28 VI w rodzinnym majątku Boczkach w Sieradzkiem, był synem Wilhelma, zamożnego obywatela ziemskiego, i Katarzyny z Serwaczyńskich, bratem Marcelego (zob.). Pierwsze nauki pobierał w domu, następnie uczęszczał od r. 1859 do gimnazjum klasycznego w Piotrkowie Trybunalskim i od r. 1863 do szkoły średniej w Kaliszu, uzyskując w r. 1866 świadectwo dojrzałości. T. r. wstąpił na Wydział Lekarski Szkoły Głównej Warszawskiej, kontynuował nauki następnie w Uniw. Warsz., kończąc je w r. 1871. Przeniósł się w t. r. do Dorpatu, gdzie został nieurzędowym asystentem prof. O. Schultzena, kierownika kliniki chorób wewnętrznych. Tam zajmował się badaniami chemicznymi. W r. 1872 wyjechał do Berna. Egzaminy lekarskie złożył w r. 1873, uzyskując prawo praktyki; czas wolny od praktyki spędzał w laboratorium chemii fizjologicznej pod kierunkiem brata Marcelego. Z dziedziny chemii fizjologicznej doktoryzował się u brata w r. 1873 na podstawie odkrywczej pracy pt. Ueber das Verhalten einiger aromatischer Verbindungen im Thierkörper („Arch. f. experimentale Pathologie” 1873). Następnie kształcił się dalej w Wiedniu (1874) w klinikach ginekologiczno-położniczych prof. G. Brauna i prof. J. Spätha i w pracowni fizjologicznej prof. E. W. Brückego, w Monachium u prof. M. Pettenkoffera – w higienie, w Paryżu (1875) u prof. C. Bernarda – w fizjologii, u prof. E. F. A. Vulpiana – w fizjologii i patologii ogólnej, u prof. F. Guyona – w urologii, w Londynie (1876) u prof. H. Thompsona – w urologii. Wrócił do kraju w r. 1877, t. r. nostryfikował dyplom i od r. 1878 podjął praktykę lekarską głównie w zakresie chorób moczopłciowych. Jednocześnie włączył się w krąg lekarzy i przyrodników uczęszczających do pracowni fizjologicznej prof. Feliksa Nawrockiego, gdzie były możliwości pracy naukowej. Dn. 20 IV 1880 został członkiem czynnym Tow. Lekarskiego Warszawskiego.
W październiku 1881 N. został mianowany zarządzającym świeżo zorganizowaną pracownią chemiczno-bakteriologiczną cywilnych szpitali warszawskich z siedzibą w Szpitalu Św. Ducha, a później ordynatorem chorób wewnętrznych tego szpitala. Stanowiska te piastował do końca życia. Pracownia N-ego, skupiająca lekarzy i chemików, stała się ośrodkiem badawczym, wiele cennych prac zostało w niej wykonanych. Współpracowali tam z N-m m. in. Henryk Nusbaum, Jan Pruszyński, Walerian Wesołowski, Józef Zawadzki i Edward Zieliński. N., widząc opłakany stan higieniczny Warszawy, włączył się do prac w zakresie higieny społecznej, prowadząc akcję naukową, odczytową, propagandową i organizacyjną. Był współorganizatorem wystaw higienicznych w Warszawie w l. 1887 i 1896, otrzymał też nagrody i dyplomy uznania na wystawach higienicznych w Krakowie (1882), Lwowie (1888), Wenecji (1894). W r. 1881 na wystawie przyrodniczo-lekarskiej w Krakowie otrzymał medal brązowy za wynaleziony przezeń przyrząd do wyjaławiania mleka. W r. 1892 N. został powołany do Komisji ustanowionej przez Instytut Medycyny Doświadczalnej w Petersburgu dla zbadania przyczyn powstawania cholery, sposobów jej zapobiegania i jej zwalczania. T. r. z upoważnienia generał-gubernatora warszawskiego N. wygłosił wiele odczytów z zakresu bakteriologii i dezynfekcji dla lekarzy powiatowych i miejskich Król. Pol. W r. 1894 został członkiem Freie Vereinigung Österreichischen Nahrungsmittel-Chemiker in Wien, w r. 1895 – honorowym członkiem Międzynarodowego Tow. Higienicznego w Brukseli. W czerwcu 1898 na pierwszym posiedzeniu Warszawskiego Tow. Higienicznego (WTH) został powołany na członka Rady Towarzystwa i na stanowisko wiceprezesa. Uczestniczył w różnych pracach delegacji wydziału biologicznego WTH, m. in. w sprawie mleka, dezynfekcji, wystawy kucharskiej, walki z chorobami wenerycznymi itp. Współpracował z sekcją chemiczną przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Od początku powstania Instytutu Higieny Dziecięcej był członkiem jego komitetu.
N. zajmował się także chemią fizjologiczną, bakteriologią, farmakologią kliniczną i higieną. Był jednym z pionierów higieny opartej na podstawach laboratoryjnych, popularyzował i pogłębiał w kraju najnowsze postępy chemii fizjologicznej i patologicznej. W zakresie chemii fizjologicznej pierwszy wykrył nowy gaz metylmerkaptan w ludzkich wypróżnieniach, opracował (z Piotrem Rakowskim) nową metodę oznaczania ilościowego acetonu w moczu i (z Anastazym Mizerskim) nową metodę oznaczania kwasu solnego w żołądku, prowadził badania w zakresie utleniania mesitylenu, kumolu, kwasu hipurowego. W zakresie bakteriologii prowadził badania nad nosacizną, zapaleniem torebki Tenona, odróżnianiem lasecznika Kocha od lasecznika smegmae. W zakresie farmakologii klinicznej zajmował się zastosowaniem fenylhydrazyny, pyoktaniny, błękitu metylenowego, apolizyny, sacharyny i tuberkuliny Kocha – działaniem przeciwgorączkowym i przeciwgnilnym tych środków.
W zakresie higieny opracował projekt regulaminu żywienia w szpitalach warszawskich oparty na żmudnych badaniach prowadzonych we wszystkich szpitalach w Warszawie (Tableau graphique indiquant la composition physiologique de l’alimentation normale et de l’alimentation des malades, proposées pour les hôpitaux civils de Varsovie… ainsi qu’un exposé de la valeur nutritive des certains denrées alimentaires, W. 1883), który stał się podstawą żywienia chorych w tychże szpitalach. Ogłosił badania nad środkami spożywczymi (masłem sztucznym i krowim, ekstraktem słodowym, piwem, kefirem, kumysem, ekstraktem mięsnym, wodą studzienną), pożywkami, wyjaławianiem mleka, składem przetworów ciechocińskich oraz badania nad dezynfekcją: o torfie otwockim jako środku odwaniającym, pochłaniającym gazy i dezynfekcyjnym, o potrzebie dezynfekowania mieszkań i przedmiotów należących do gruźlików, o dezynfekcji formaliną, o zanieczyszczaniu powietrza, gleby i studzien przez niechlujnie budowane sanitaria. Zajmował się też sprawą racjonalnej budowy studzien i filtrów miejskich. Z Józefem Zawadzkim opracował przyrząd do domowego wyjaławiania mleka, mogący służyć do pasteryzacji i sterylizacji („Gaz. Lek”. 1891). Z J. Wesołowskim opracował metodę biologiczną odróżniania krwi ludzkiej i zwierzęcej (praca nieogłoszona) i z M. Roszkowskim sposoby konserwacji mleka (praca nieukończona).
Wielkie zasługi położył N. na polu piśmiennictwa lekarskiego. Od r. 1881 aż do zgonu był współwłaścicielem i współredaktorem „Gazety Lekarskiej”. Ogłosił ponad 60 prac w języku polskim, niemieckim, francuskim i rosyjskim, m. in. w „Gazecie Lekarskiej”, „Księdze pamiątkowej… H. Hoyerowi” (W. 1884), „Pamiętniku Tow. Lekarskiego Warszawskiego”, „Wszechświecie”, „Zdrowiu”, „Archiv für experimentelle Pathologie und Pharmakologie”, „Archiv biologique de Petersbourg”, „Allgemeine medizinische Central-Zeitung”, „Archives Slaves de Biologie”, „Berliner klinische Wochenschrift”, „Centralblatt für die medizinischen Wissenschaften”, „Münchener klinische Wochenschrift”, „Semaine médicale de Paris”, „Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften”, „Terapeutische Wochenschrift” i w formie broszur. W r. 1895 wszedł w skład konsystorza Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Warszawie jako jeden z trzech radców świeckich, był trzykrotnie wybierany na to stanowisko. Zmarł nagle 22 V 1904 w Warszawie. Pochowany został 25 V na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym przy ul. Żytniej w Warszawie. Rodziny nie założył.
Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte; Enc. Org. (1898–1904), (podob.); W. Enc. Ilustr.; Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 69; Kośmiński, Słown. lekarzów, s. 346–7, 616; – Bartkiewicz B., Szkoła Główna Warszawska (1862–1869), Kr. 1901 11 328, 331, 511–13 (spis prac); Demel M., Pedagogiczne aspekty warszawskiego ruchu higienicznego 1864–1914, Wr. 1964 s. 59 (odsyłacz); Hanecki M., Wydział Lekarski Szkoły Głównej, „Służba Zdrowia” 1962 nr 49 s. 4; Jakowski M., Dr Leon Nencki, „Książka” R. 4: 1905 s. 236; Księga pamiątkowa zjazdu byłych wychowańców byłej Szkoły Głównej Warszawskiej w 40-ą rocznicę jej założenia, W. 1905 s. 141–2; o., Śp. dr Leon Nencki, „Tyg. Ilustr.” 1904 I płr. nr 22 s. 436 (fot.); Peszke J., Śp. Leon Nencki, „Krytyka Lek.” R. 8: 1904 nr 6 s. 165–8; Pruszyński [J.], Śp. Leon Nencki, „Gaz. Lek.” R. 39: 1904 t. 24 nr 23 s. 541–5 (spis prac, fot.); tenże, Śp. Leon Nencki, „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 101: 1905 s. 340–6 (spis prac); Roszkowski M., Śp. Leon Nencki, „Kron. Lek.” T. 25: 1904 nr 14 s. 607–10; Szwejcerowa A., Leon Nencki (1848–1904). Zapomniany lekarz i higienista Warszawy, „Arch. Hist. Med.” T. 39: 1976 nr 1 s. 81–91 (spis prac, fot.); Wesołowski W., Śp. Leon Nencki, „Medycyna” R. 39: 1904 nr 25 s. 522–4; – „Arch. Hist. Med.” T. 29: 1966 nr 4 s. 459; „Gaz. Lek.” R. 39: 1904 t. 24 nr 22 s. 517, nr 23 s. 570–2; Kalendarz Lekarski, Red. J. Polaka, 1897 s. IV; „Nowiny Lek.” R. 16: 1904 nr 6 s. 342–3; „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 76: 1880 s. 672, 690.
Teresa Ostrowska