PONIŻSZY BIOGRAM ZOSTAŁ PRZYGOTOWANY W RAMACH PROGRAMU "NIEPODLEGŁA". 

Wanda Gertz (ps. Kazik, Kazik Żuchowicz, Lena) – urodzona 13 kwietnia 1896 roku w Warszawie. Ojciec – Jan, matka Florentyna z domu John.

            W młodości zaangażowana w działalność tajnego skautingu, pełniła funkcję plutonowej IV Drużyny im. Emilii Plater. W przededniu wybuchu I wojny światowej w „Konfederacji Polskiej” ponadpartyjnej organizacji niepodległościowej. W lutym 1916 roku zgłosiła się do Legionów Polskich. W związku z faktem, iż obowiązywał zakaz przyjmowania kobiet, dzięki pomocy profesora Michała Römera wstąpiła do formacji jako szeregowiec Kazik Żuchowicz. Przydział otrzymała do służb pomocniczych I Brygady, z których została przeniesiona do 1 pułku artylerii lekkiej. Swą służbę w Legionach zakończyła po wybuchu „kryzysu przysięgowego” w lecie 1917.

            Po powrocie do Warszawy organizowała żeński oddział Polskiej Organizacji Wojskowej.  W  grudniu 1917 aresztowana przez władze niemieckie. Od września do 11 listopada 1918 roku służyła w Żandarmerii POW, w tym brała udział w rozbrajaniu żołnierzy niemieckich w Warszawie. Po odzyskaniu w Oddziale Żandarmerii przy Dowództwie Garnizonu Okręgu Warszawskiego i w Komendzie Głównej  Milicji Ludowej. W tym czasie po raz pierwszy zostaje odznaczona dwukrotnie Krzyżem Walecznych.

            W dniu 15 kwietnia 1919 roku wstępuje do Wojska Polskiego i zostaje skierowana do Przyfrontowego Inspektoratu Werbunkowo–Zaciągowego Dywizji Litewsko–Białoruskiej, z którego przeszła do Ochotniczej Legii Kobiet gdzie zostaje zastępcą jej komendanta (IV 1920). W lipcu 1920 została zastępcą dowódcy Batalionu Wileńskiego O.L.K., który brał udział w walkach w wojnie polsko – bolszewickiej. W październiku tego roku została dowódcą wileńskiego baonu. W pierwszych latach niepodległości W. Gertz organizuje „Przysposobienie Wojskowe Kobiet dla Obrony Kraju”, które swą działalnością obejmuje wszystkie szkoły żeńskie oraz uniwersytety.

            Po zakończeniu działań wojennych zamieszkała w Warszawie, gdzie pracowała najpierw Oddziale Żeńskim Związku Strzeleckiego, a od 1926 w biurze personalnym Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych, między innymi w sekretariacie płk Aleksandra Prystora. Uczestniczyła w powstawaniu Muzeum Belwederskiego, którego sekretariatem kierowała po śmierci Marszałka Józefa Piłsudskiego. Jak wskazywano w jednym z meldunków służbowych: „Bardzo czynna w dziedzinie pracy organizacyjnej przysposobienia wojskowego kobiet (…) Cieszy się bezwzględnym zaufaniem Pani Marszałkowej”. Do wybuchu II wojny światowej była instruktorem w Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Należała również do jednej z warszawskich lóż wolnomularskich: Federacji Polskiego Zakonu Powszechnego Zjednoczonego Wolnomularstwa „Le Droit Humain”.

            W czasie wojny obronnej roku 1939 walczy w obronie Warszawy, a po kapitulacji stolicy  rozpoczyna działalność w konspiracji najpierw w Służbie Zwycięstwu Polski, następnie w AK jako dowódca oddziału AK - „DISK”*- oddziału specjalnego dla dywersji i sabotażu kobiet, zwanego również „Oddziałem  Leny”. Oddział stanowił wsparcie w akcjach bojowych batalionów „Zośka” i „Parasol”. Poza dywersją przeprowadza również akcje likwidacyjne na niemieckich konfidentach i gestapowcach.

            W czasie powstania warszawskiego oddział podporządkowano zgrupowaniu „Radosław”, gdzie bierze udział w walkach o Stare Miasto. W. Gertz po ewakuacji kanałami po 1 września 1944 roku znajduje się w Śródmieściu, ze względu na stan zdrowia nie bierze aktywnego udziału w walkach. Pod koniec powstania zostaje awansowana do stopnia majora i odznaczona orderem Virtuti Militari V klasy. 

            Po upadku powstania zostaje wyznaczona na komendantkę oficerskiego kobiecego obozu jenieckiego. W niewoli osadzona w m.in. w Stalagu 344 w Lamsdorf i oflagu Blankemheim. Po uwolnieniu z niewoli przez wojska alianckie w dniu 13 kwietnia 1945, zostaje mianowana komendantką obozów kobiecych AK w Niemczech, następnie służy w Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia. Po demobilizacji polskich sił zbrojnych na Zachodzie pozostaje na emigracji w Wielkiej Brytanii, gdzie pracuje między innymi w kuchni kolejowej w Londynie i w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych rządu na emigracji.

            Umiera w Londynie 10 listopada 1958 r. Została pochowana na cmentarzu Ealing and Brentford Cementary. W 1959 prochy mjr Wandy Gertz zostały sprowadzane do Polski i złożone na Powązkach w Kwaterze powstańców Warszawy.

Bibliografia: 

Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Kobiet, „Memoriał Generał Marii Wittek”, sygn. 89/WSK: Gertz Wanda ps. „Kazik”, Lena”, k. 1–288. Sygnatura dokumentu elektronicznego: 182384 [dostęp Kujawsko – Pomorska Biblioteka Cyfrowa]; Gertz W,, W pierwszym pułku artylerii, w: Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915 – 1918, Warszawa 1929, s. 49–60; Kunert A. K., Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939 – 1944, T. 2, Warszawa 1987, s. 57–58; Nowakowska A., Wanda Gertz. Opowieść o kobiecie żołnierzu, Kraków 2009; Ochotnicza Legia Kobiet: szkic historyczny, Lwów 1921, s. 33,41; Pełczyńska W., Sylwetka Major Wandy Gertz, w: Łączność, Sabotaż, Dywersja. Kobiety w Armii Krajowej, Warszawa 1987, s. 249 – 251; Piłsudska A., Wspomnienia, Warszawa 1989, s.245.

Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Kobiet, „Memoriał Generał Marii Wittek”, sygn. 89/WSK: Gertz Wanda ps. „Kazik”, Lena”, k. 1–288. Sygnatura dokumentu elektronicznego: 182384 [dostęp Kujawsko – Pomorska Biblioteka Cyfrowa]; Gertz W,, W pierwszym pułku artylerii, w: Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915 – 1918, Warszawa 1929, s. 49–60; Kunert A. K., Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939 – 1944, T. 2, Warszawa 1987, s. 57–58; Nowakowska A., Wanda Gertz. Opowieść o kobiecie żołnierzu, Kraków 2009; Ochotnicza Legia Kobiet: szkic historyczny, Lwów 1921, s. 33,41; Pełczyńska W., Sylwetka Major Wandy Gertz, w: Łączność, Sabotaż, Dywersja. Kobiety w Armii Krajowej, Warszawa 1987, s. 249 – 251; Piłsudska A., Wspomnienia, Warszawa 1989, s.245.