Poniższy biogram pochodzi z bazy wiedzy WN PWN, zobacz także: Encyklopedia PWN (https://encyklopedia.pwn.pl), Słowniki języka polskiego (https://sjp.pwn.pl), i Słowniki obcojęzyczne ( https://translatica.pl).
Witos Wincenty, ur. 21 I 1874, Wierzchosławice k. Tarnowa, zm. 31 X 1945, Kraków, brat Andrzeja, przywódca ruchu ludowego, polityk, publicysta, rolnik.
Ukończył 2 klasy szkoły ludowej, wiedzę nieustannie uzupełniał przez samokształcenie; pracował jako drwal; od 1893 korespondent „Przyjaciela Ludu”, od 1895 związany z galicyjskim SL; 1903–13 w PSL, członek Rady Naczelnej; 1908–31 wójt gminy Wierzchosławice; 1908–14 poseł do galicyjskiego Sejmu Krajowego, 1911–18 poseł do austriackiej Rady Państwa; XII 1913 współinicjator rozłamu w PSL, 1914 współzałożyciel PSL „Piast”, 1914–18 wiceprezes, 1918–31 prezes ZG. W okresie I wojny światowej przechodził stopniowo od orientacji proaustriackiej do haseł niepodległościowych; 1914 współzałożyciel Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie; początkowo popierał tworzenie Legionów Polskich, 1915 odstąpił od proaustriackiej koncepcji rozwiązania kwestii polskiej, a nadzieje na odzyskanie niepodległości zaczął wiązać ze zwycięstwem ententy; 1917–18 członek Ligi Narodowej; współinicjator rezolucji Koła Polskiego w parlamencie z 28 V 1917 domagającej się utworzenia niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza; współtwórca i 1918–19 przewodniczący Polskiej Komisji Likwidacyjnej. W XI 1918 odmówił wejścia w skład Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie, uważając, że jego skład personalny nie odzwierciedla układu sił politycznych — brak reprezentacji wszystkich dzielnic (ND) — a program jest zbyt radykalny; z podobnych względów nie wszedł do rządu J. Moraczewskiego (1918–19). W 1919–33 poseł na sejm, do 1931 przewodniczący (z przerwą 1928–29) klubu parlamentarnego PSL „Piast”. Zajmując wraz z klubem PSL „Piast” centrową pozycję w sejmie, odgrywał do 1926 kluczową rolę w układzie sił w parlamencie i w dużej mierze także w pozaparlamentarnym życiu politycznym II RP; współtwórca oraz X 1919–I 1920 prezes klubu sejmowego PSL „Wyzwolenie” i PSL „Piast”; rzecznik koalicji z Narodowym Zjednoczeniem Ludowym, czego wynikiem stało się powołanie 13 XII 1919 centrowego gabinetu L. Skulskiego; jako przewodniczący Sejmowej Komisji Rolnej przyczynił się walnie do przyjęcia przez sejm uchwały o reformie rolnej (VII 1919) i uchwalenia ustawy o wykonaniu reformy rolnej (VII 1920).
W VII 1920–IX 1921 premier Rządu Obrony Narodowej i członek Rady Obrony Państwa, zasłużony dla konsolidacji społeczeństwa i wsparcia wysiłku wojennego przez masy chłopskie. Współinicjator rozmów z Chrześcijańskim Związkiem Jedności Narodowym na temat utworzenia rządu centroprawicowego, zakończonych podpisaniem paktu lanckorońskiego i powstaniem gabinetu większości parlamentarnej, na którego czele stał 28 V–14 XII 1923, tzw. rządu Chjeno-Piasta. Wobec trudności gospodarczej, hiperinflacji i wzmagających się napięć społecznych, zwalczany przez lewicę gabinet upadł. W 10–15 V 1926 ponownie premier rządu centroprawicowego; został zmuszony do ustąpienia w wyniku przewrotu majowego J. Piłsudskiego. Działacz organizacji rolniczej i samorządowych: 1908–18 wiceprezes, następnie do 1933 prezes Rady Nadzorczej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Plon” w Tarnowie i 1921–27 prezes Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego. Po przewrocie majowym jeden z przywódców opozycji przeciwko rządzącemu obozowi, 1929–30 współorganizator i jeden z przywódców ® Centrolewu; 29 VI 1930 współorganizator i aktywny uczestnik Kongresu Obrony Prawa i Wolności Ludu w Krakowie; IX–XI 1930 więziony w Brześciu n. Bugiem (wraz z innymi przywódcami Centrolewu), 1931–32 sądzony w procesie brzeskim i skazany na 1,5 roku więzienia. Zwolennik zjednoczenia ruchu ludowego, 1931–39 w SL, 1931–35 przewodniczący Rady Naczelnej, 1935–39 prezes NKW.
W 1933–39 w celu uniknięcia wykonania zasądzonego wyroku więzienia przebywał na emigracji w Czechosłowacji, skąd wywierał znaczny wpływ na linię polityczną i programową SL; inspirator strajku chłopskiego 1937; opowiadał się za współpracą stronnictwa z PPS, ale był przeciwny udziałowi we froncie ludowym z komunistami; zwolennik przeprowadzenia reformy rolnej bez odszkodowania; jeden z inicjatorów koncepcji ® Frontu Morges. W III 1939 po wkroczeniu Niemców do Czechosłowacji powrócił do kraju, aresztowany i zwolniony (X 1939 amnestionowany przez prezydenta RP na uchodźstwie, W. Raczkiewicza).
Podczas II wojny światowej 1939–41 więziony przez Niemców, którzy bezskutecznie usiłowali skłonić go do powołania rządu kolaboracyjnego, następnie w Wierzchosławicach pod nadzorem gestapo; III 1945 aresztowany przez NKWD, mimo nacisku odrzucił propozycję włączenia się do prac KRN i uznania prokomunistyczne SL, zwolniony po 4 dniach; VI 1945 powołany na stanowisko wiceprezydenta KRN (nie podjął obowiązków); od VIII 1945 prezes PSL. Wybór pism i artykułów (1939), Moje wspomnienia (t. 1–3, Paryż 1964–65), Moja tułaczka (1967).
A. Zakrzewski Wincenty Witos. Chłopski polityk i mąż stanu, Warszawa 1977.
Nota biograficzna opracowana w ramach programu NIEPODLEGŁA
Wincenty Witos (1874-1945), polityk, działacz ludowy i niepodległościowy, jeden z twórców Stronnictwa Ludowego oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”, poseł do austriackiej Rady Państwa, przewodniczący Polskiej Komisji Likwidacyjnej, w okresie Drugiej Rzeczypospolitej trzykrotny premier, jeden z przywódców Centrolewu, sądzony i skazany w procesie brzeskim, w latach 1933-1939 na emigracji politycznej w Czechosłowacji, w czasie II wojny światowej internowany przez Niemców.
Wincenty Witos przyszedł na świat w rodzinie włościańskiej w Wierzchosławicach 21 stycznia 1874 roku. Od najwcześniejszych lat przejawiał wielkie zainteresowanie sprawami chłopów w ówczesnej Galicji. Zaangażowanie w sprawy własnej wsi przyniosło Witosowi wybór na wójta, które to stanowisko piastował nieprzerwanie od 1909 do 1931 roku. Nie zajmowała go jednak wyłącznie lokalna problematyka. Już wcześniej został członkiem Stronnictwa Ludowego, z czasem przemianowanego na Polskie Stronnictwo Ludowe, zwracając uwagę jego liderów – Jakuba Bojki czy Jana Stapińskiego. Obrana droga polityki przyniosła mu m.in. prędkie wejście do władz stronnictwa, w 1908 roku – mandat posła do Sejmu Krajowego we Lwowie, a w 1911 r. posła do Rady Państwa w Wiedniu. Witos działał nie tylko na rzecz demokratyzacji stosunków społecznych w Galicji, upodmiotowienia chłopów, zmiany systemu wyborczego, przeprowadzenia reformy rolnej, lecz łączył te kwestie z potrzebą uświadamiania narodowego włościan oraz ideą niepodległości Polski.
Rozłam w ruchu ludowym przyniósł powstanie w 1914 roku PSL „Piast”, którego Witos został jednym z liderów. Kierowane przez niego stronnictwo nie zrezygnowało podczas I wojny światowej z postulatu odbudowy państwa polskiego, czemu sam Witos dał szczególny wyraz w specjalnej deklaracji wygłoszonej w maju 1917 roku na posiedzeniu Sejmu Krajowego we Lwowie. Sympatyzował wówczas z obozem narodowym Romana Dmowskiego, skutkiem czego zdecydował się wstąpić do tajnej Ligi Narodowej, która z założenia miała kierować poczynaniami tego środowiska. Nie może zatem dziwić, że gdy w nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku powstał w Lublinie rząd Ignacego Daszyńskiego, to Witos z powodu jego składu, który oceniał jako wybitnie lewicowy, nie zgodził się w nim objąć żadnej funkcji. Stanął za to na czele powstałej wtenczas w Krakowie Polskiej Komisji Likwidacyjnej.
Kariera polityczna Witosa nabrała tempa w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Był on powszechnie uważany za niekwestionowanego lidera ruchu ludowego w Polsce, a bez jego „Piasta” nie wyobrażano sobie utworzenia w parlamencie większości, która mogłaby powołać do życia rząd. Faktycznie, Witos aż trzykrotnie – w latach 1920-1921, 1923 i 1926 – sprawował funkcję premiera. Utworzenie przezeń gabinetu w maju 1926 roku w koalicji ze znienawidzoną przez Józefa Piłsudskiego Narodową Demokracją stało się jedną z przyczyn przeprowadzonego wówczas przez Piłsudskiego zamachu stanu. Po Maju Witos już nigdy nie odgrywał takiej roli jak wcześniej. Zaangażowawszy się w prace opozycyjnego wobec piłsudczyków Centrolewu został w nocy z 9 na 10 września 1930 roku aresztowany i osadzony w twierdzy brzeskiej, a następnie skazany w procesie brzeskim na karę półtora roku więzienia. Zdecydował się wówczas opuścić Polskę i udać się na emigrację do Czechosłowacji, z której powrócił do kraju w marcu 1939 roku. Podczas II wojny światowej odmówił współpracy z Niemcami i był przez nich przetrzymywany w areszcie domowym w rodzinnych Wierzchosławicach. Po zakończeniu wojny nie zgodził się również na współpracę ze Związkiem Sowieckim. Ciężko już wówczas chory Witos zmarł 31 października 1945 roku.
Autor: dr Krzysztof Kloc