Biogram Postaci z tego okresu
 Maria Radziwiłłowa (z domu Lupul)     

Maria Radziwiłłowa (z domu Lupul)  

 
 
ok. 1625 - 1660-01-14
Biogram został opublikowany w 1987 r. w XXX tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Radziwiłłowa z Lupulów Maria (ok. 1625–1660), wojewodzina wileńska i hetmanowa w. lit., zwana Wołoszką (od staropolskiej nazwy Mołdawii – Wołochy). Była córką hospodara Mołdawii Bazylego Lupula i jego pierwszej żony Bazylisy, córki mołdawskiego bojara Bucioca, zapewne blisko spokrewnionego z Mohiłami. Stąd też wg XVIII-wiecznej tradycji radziwiłłowskiej R. zwana jest Mohilanką.

Od r. 1643 starał się o jej rękę, przy poparciu króla Władysława IV, książę Janusz Radziwiłł (zob.), wówczas podkomorzy lit., owdowiały po śmierci Katarzyny z Potockich. Długie zabiegi o zezwolenie Porty na małżeństwo i pertraktacje o jego warunki zostały pomyślnie ukończone dopiero we wrześniu 1644. Ślubu Marii i Radziwiłłowi udzielił 5 II 1645 w Jassach metropolita prawosławny kijowski Piotr Mohiła w nieobecności, wg obyczaju mołdawskiego, ojca panny młodej, a w obecności metropolity mołdawskiego i licznych przybyłych posłów: od króla Władysława IV (Piotr Potocki, star. śniatyński), od elektora brandenburskiego, księcia Kurlandii, władców Siedmiogrodu i Multan, od patriarchy Konstantynopola oraz od wielu senatorów Rzpltej. Poseł siedmiogrodzki Janusz Kemeny opisał uroczystości w swej „Autobiografii”. Trwały one ogółem przez dni dwanaście i dopiero 16 II t. r. młoda para opuściła Jassy w towarzystwie brata i siostry hospodara oraz bojara Urekiego, którzy towarzyszyli im aż do Kamieńca Podolskiego. Z Kamieńca udała się R. z mężem na sejm do Warszawy, gdzie odbyło się zapewne powtórne wesele, na którym wystawiono operę V. Puccitelliego „Circe Delusa”. W Brześciu Lit. otrzymała od męża 20 X 1645 reformację (oprawę) zabezpieczającą olbrzymi wniesiony posag obejmujący 450 tys. złp. i kosztowności szacowane zapewne na 150 tys. złp., gdyż oprawa wynosiła 600 tys. złp. Zapisano ją na dobrach dziedzicznych: Zabłudowiu w pow. grodzieńskim i Bielicy w pow. lidzkim. R. uzyskała również od męża zapis dożywocia na dobrach Orla i Lubcz w woj. nowogródzkim. Posiadała też prawa dożywotnie nadane przez króla zapewne w czasie pobytu w Warszawie na wypadek wcześniejszej śmierci męża do sześciu jego starostw: kazimierskiego w woj. lubelskim, borysowskiego w woj. mińskim, wilkijskiego, sejwejskiego, bystrzyckiego w woj. wileńskim i ciwuństwa retowskiego na Żmudzi (na trzy ostatnie przywileje z 30 III t.r.): sejweńskiego (przywilej z 30 III t.r.), bystrzyckiego w woj. wileńskim oraz wilkiskiego i ciwuństwa retowskiego na Żmudzi. Łącznie dawały one 200 tys. złp. rocznego dochodu.

R. przebywała głównie w Świadości w pow. wiłkomierskim lub w Kiejdanach na Żmudzi. Kapelanem jej był już w r. 1651 jeromonach, ojciec Marcjan Wołosowicz, którego darzyła dużym zaufaniem i z którym wspólnie prowadziła szeroką działalność kościelną jako protektorka i opiekunka prawosławia na Litwie, wspierająca szczodrze cerkwie i zgromadzenia zakonne. Ok. 1652 r. zrealizowana została fundacja cerkwi kiejdańskiej z budynkami przy niej na pomieszczenie dwóch mnichów («czerńców»), którym środki utrzymania zapewnił 22 X 1652 Janusz Radziwiłł. Sprzęt liturgiczny do nowo ufundowanej cerkwi ofiarował hospodar Bazyli Lupul. Cerkiew kiejdańska z jej monasterkiem stała się wg decyzji fundatorki własnością wileńskiego monasteru Św. Ducha. W czasie wojny z Moskwą (w grudniu 1654) R. wspierała zbożem prawosławnych duchownych w Mińsku, zbiegłych zapewne z obszaru działań wojennych, a mniszkom udzieliła schronienia w swoim Lubczu i dopomagała w zakupie w nim domu zabiegając jednocześnie o «hafciarską robotę» dla nich. Po poddaniu części Litwy Szwedom, gdy J. Radziwiłł wyruszył na Podlasie, R. przebywała w grudniu 1655 i jeszcze w styczniu 1656 w Szadowie (Szawdowie) na Żmudzi. Na wiadomość o śmierci męża, o której zawiadomił ją Bogusław Radziwiłł listem z Grunhagen w Prusach Książęcych, pisanym 13 I t. r., objęła po wydaniu własnych uniwersałów przypadłe jej starostwa zmarłego, przede wszystkim bogate ciwuństwo retowskie, w czym pomagał jej ochmistrz jej pasierbicy Anny Marii Radziwiłłówny, Olbrycht Dębowski, stolnik nowogródzki. Mieszkała nadal w Szadowie lub w Retowie. Po wybuchu powstania chłopów żmudzkich, którzy rozbili w pobliżu jej Retowa (przed 27 IV t. r.) cztery szwedzkie chorągwie rajtarskie i napadli na Żydów retowskich, zarządca Retowa z jej ramienia, kalwin Tomasz Cedrowski, prosił ją 27 IV, aby wystarała się u feldmarszałka szwedzkiego (Magnusa de la Gardie?) o salwagwardię dla Retowa i przysłanie dla jego ochrony chociaż piętnastu żołnierzy z Szawel. Jeszcze 19 VI 1656 przebywała R. na Żmudzi.

Uznając zarządzenia szlacheckich powstańców żmudzkich wysłała z Retowa swój kontyngent wojskowy zarówno do strzeżenia granicy Żmudzi od Prus lub Moskwy, jak i do obozu powstańczego. Nie biorąc pod uwagę akcesu R-ej do powstania żmudzkiego król Jan Kazimierz nadał w lipcu 1656 ciwuństwo retowskie krajczemu lit. Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, gdyż uważał, że jako dobra «po zdrajcy» przypadły do jego dyspozycji. Odzyskał je dla R-ej na krótko Tomasz Cedrowski na przełomie lipca i sierpnia t.r., dzięki uniwersałom hetmana polnego Wincentego Gosiewskiego, wyruszającego wówczas na Żmudź. Dalszy rozwój powstania żmudzkiego i związana z tym utrata Retowa i Wilkiji zmusiła R-ą do udania się do nieco spokojniejszych majętności zmarłego małżonka położonych w pow. upickim i wiłkomierskim. W październiku t. r. zajechała Świadość, Wiżuny i Wiżunki. Zarazem jako wyznawczyni prawosławia i właścicielka dóbr na ziemiach zajętych przez Moskwę przyjęła poddaństwo carskie i uzyskała hramotę carską na oprawną Bielicę, którą od r. 1654 trzymał w zastawie za udzieloną J. Radziwiłłowi pożyczkę Krzysztof Zwiartowski. Dn. 12 X zajechała R. Bielicę, wyrugowała z niej Zwiartowskiego, a następnie oddała ją w zastaw od siebie za 50 tys. złp. Ferdynandowi Rorowi. Mimo objęcia dóbr małżonka, R. nie wspierała materialnie pasierbicy Anny Marii przebywającej w Mitawie, na co skarżył się B. Radziwiłłowi jej opiekun – podczaszy upicki Krzysztof Stryszka. Domagała się natomiast od Anny Marii i jej opiekunki księżnej kurlandzkiej Ludwiki Karoliny udzielenia wiadomości, gdzie został ukryty skarbiec męża i żądała jego wydania. W początku 1657 r. swatała z powodzeniem wdowę po księciu Władysławie Dominiku Zasławskim-Ostrogskim Katarzynę z Sobieskich, siostrę Jana, z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem, kuzynem zmarłego męża. Zimę i wiosnę 1657 spędziła R. głównie w Wiżunkach; przebywała tam np. w okresie od końca stycznia do końca kwietnia. Z czasem objęła we władanie Lubcz nad Niemnem i nawet w nim mieszkała.

Zabiegając o restytucję zajętych przez wojsko dóbr zmarłego małżonka szukała R. pomocy u krewnych męża i u współwyznawców. Już w kwietniu 1658 i następnie na sejmie t. r. dwaj posłowie kozaccy wysuwali na pierwszy plan jej skargę, jak stwierdzał agent B. Radziwiłła «propter minorem invidiam», gdyż łatwiej i skuteczniej mogli występować w obronie współwyznawczyni, niż w sprawie B. Radziwiłła, niedawnego zdrajcy. W czasie wizyty u Pawła Sapiehy ok. 29 IV 1658 grozili, że jeśli nie zwróci jej dóbr, to nie oddadzą mu twierdzy sapieżyńskiej Stary Bychów i dóbr białoruskich. R. wyruszyła z Lubcza na sejm warszawski latem 1658 i 24 VII t.r. przyjechała do Starejwsi pod Węgrowem. Szwagier jej zmarłego męża Jerzy Karol Hlebowicz odradzał dalszą jazdę, bo jej sprawy poszły w «reces» do następnego sejmu. Przybyła zatem na sejm następny otwarty 22 III 1659 w Warszawie i ok. 20 V przyrzekła P. Sapieże, hetmanowi w. lit., odstąpienie mu ciwuństwa retowskiego w zamian za zwrot zajętych przez wojsko dóbr zabłudowskich. Na sejmie wykorzystywała poparcie dla swej sprawy okazywane jej przez metropolitę prawosławnego Dionizego Bałabana i posłów kozackich. O zwrot dóbr zabiegała wspólnie z B. Radziwiłłem, lecz jednocześnie toczyła z nim zawzięty spór o swoje ruchomości, głównie kosztowności i srebra zagarnięte wraz ze skarbcem J. Radziwiłła przez Bogusława, prawdopodobnie wywiezione z Tykocina lub zabrane z depozytu w Prusach Książęcych. Dn. 15 III 1657 w liście z Wiżunek, pisanym po zdobyciu przez wojsko lit. Tykocina, pytała B. Radziwiłła o los ciała jej zmarłego małżonka i domagała się zwrócenia «swego ubóstwa» wg załączonego regestru «będąc tej pewnej nadzieje, że mi to z miłościwej łaski W. Ks. M. nic nie zginie». Zaznaczała, że regestr obejmuje tylko rzeczy, które dostała od ojca, a rezygnuje z ruchomości zmarłego męża. Po dwuletnim bezskutecznym molestowaniu ks. Bogusława o zwrot ruchomości, zaraz po sejmie 1659 r. udała się do Królewca, aby spotkać się z nim osobiście. W Królewcu przebywała jeszcze w 2. poł. sierpnia; musiała zastawiać swe kosztowności, zatrzymana chorobą i nieobecnością księcia, który uchylił się od spotkania. Rozgoryczona opuściła niegościnny Królewiec i z drogi, w Labiawie, w której po raz ostatni widziała się ze swą pasierbicą, napisała do niego 3 IX t.r. pełen goryczy list, w którym zapowiadała, że będzie «skądinąd pomocy szukać».

Po powrocie na Litwę R. spisała 20 XI 1659 w Lubczu obszerny testament i dwa odrębne dokumenty na rzecz monasterów prawosławnych. Fundowała w Zabłudowiu monaster Zaśnięcia Bogurodzicy dla 12 mnichów zapisując na dobrach zabłudowskich 150 tys. złp., a w drugim zapisie przekazała 100 tys. złp. na dwa monastery wileńskie, męski i żeński, i szkoły przy nich. Powtórzyła oba zapisy w testamencie uznając się ponadto winną 200 tys. złp., wziętych w depozyt na oblig od Józefa Nielubowicza Tukalskiego, wówczas starszego bractwa Św. Ducha w Wilnie i zapisała wiele drobniejszych sum na liczne cerkwie, monastery i szpitale w całym niemal W. Ks. Lit. Kosztowności i przedmioty zatrzymane przez B. Radziwiłła zapisała siostrzenicom zmarłego męża, dwóm córkom Katarzyny Hlebowiczowej, a zapewne również swej pasierbicy Annie Marii. Na wypadek gdyby zapisów na rzecz monasterów nie zdążyła przyznać w sądach, wydała odrębne dokumenty i «obligi» (weksle). Z Lubcza udała się do Poniemunia w pow. grodzieńskim, a stąd, chroniąc się przed armią kniazia J. A. Chowańskiego, do Słucka. Zmarła tam – wg Macieja Vorbek-Lettowa – 14 I 1660 (wg aktów procesowych – 15 I) «na suchoty i puchlinę». W oczekiwaniu na rozporządzenia B. Radziwiłła w sprawie pogrzebu złożono ciało R-ej w soborowej Spaskiej cerkwi w zamku słuckim.

O testament i zapisy zmarłej bezpotomnie R-ej wybuchł długi spór sądowy ciągnący się aż do 1823 r. Pretensje zgłaszała również, przy poparciu Porty, rodzina Lupulów. Kapelan R-ej M. Wołosowicz wywiózł testament i dokumenty ze Słucka wraz z archiwum zmarłej. Oskarżono go, że zabrał jej kosztowności i pieniądze. Testament i zapisy wpisał 24 I 1660 do ksiąg grodzkich pińskich. Jan Mierzeński oskarżył w imieniu księcia Bogusława 3 VII 1660 «popów» zabłudowskich, że sfałszowali testament R-ej wykorzystując czysty blankiet z jej podpisem, a szukając dla potwierdzenia falsyfikatu odpowiednich świadków ofiarowywali instygatorowi lit. Wincentemu Ordzie weksel na 5 tys. złp. Gdy mimo składania licznych manifestów (protestów) nie udało się obalić testamentu R-ej, J. Mierzeński namówił księcia Bogusława do przedstawienia 26 X (?) 1662 w Wilnie na sesji Trybunału rzekomego zrzeczenia się w dn. 20 X 1654 przez R-ą sumy 600 tys. złp. zapisanych jej przez męża. Zaprezentowano wypis z aktykacji tego zrzeczenia, uczynionego jakoby przed księgami ziemskimi oszmiańskimi 13 I 1655. Wobec tej nowej linii obrony pretensje spadkobierców zostały oddalone. Wznowili je w r. 1671 po śmierci B. Radziwiłła i odtąd obie strony przez XVII i XVIII w. zawierały porozumienia, przeważnie niedotrzymywane lub wznawiały proces, po raz ostatni w r. 1821.

 

Portret olej. Johanna Schrettera z 1646 r. przedstawiający dwie żony Janusza Radziwiłła (reprod. w: „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 17: 1973 s. 123–59, barwna reprod. w: Živapis Belarusi XII–XVIII stagoddzjau. Freska. Abraz. Partret, Mińsk 1980 ilustr. 132); Miedzioryt Hirsza Leybowicza, reprod. w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758] tabl. 56; Portret R-ej anonimowego malarza z XVII wieku w Muz. Narod. w W. (reprod. w: Sajkowski A., Staropolska miłość, P. 1981 ryc. 42 na s. 368); – Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 133–54; – tenże, Życie Janusza Radziwiłła, Wil. i Witebsk 1859 s. 79–81, 84–90, Dodatki VIII, XIX, XX, s. 337, 406–8; Sajkowski A., Staropolska miłość, P. 1981 s. 364–9; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XI nr 72; Archeogr. Sbornik Dokumentov, VII nr 119, 123, VIII 373, 374, XI 157, 160, 163, 257, 345–64; Bajewski F., Choreae bini solis et lunae aulae et ecclesiae in serenis. nuptiis […] Janussii Radivil […] et Mariae […] Basilii palatini et despotae Moldaviae filiae..., [b. m.] 1645; Chrapowicki J. A., Diariusz, cz. 1, Wyd. T. Wasilewski, W. 1978; Documente privitoare la istoria României culese din arhivele polone. Secolul al XVII-lea, Wyd. I. Corfus, Bucureşti 1983 s. 267 nr 175, s. 270 nr 176; Radziwiłł, Memoriale, III, IV; Vorbek-Lettow M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II teka 9 nr 1212, Dz. IV teka 27 koperta 369 nr 220, teka 56 koperta 712, Dz. V teka 41 nr 1780, teka 144 nr 6533, teka 190 nr 9005a, teka 201 nr 9646, obwoluta I s. 191–194, obwoluta II s. 1–4, 9–12, 23–30, 63–66, 77–80, obwoluta III s. 7–11, teka 263 nr 11557, Dz. VIII nr 133, Dz. XI nr 39 (tamże łaciński diariusz z opisem wesela), nr 59, Dz. XXIII teka 40, pliki 1, 4, 5 i teka 82 (niepaginowane); B. Kórn.: rkp. 201 k. 501–505; B. Narod.: rkp. 3092 k. 11v.–12. rkp. 3277 k. 257–260v.

Tadeusz Wasilewski

 
 

Chmura tagów

TAGI

Za pomocą tagów oznaczamy powiązania tematyczne postaci. Pozwalają one eksplorować serwis wg wybranych przez redakcję najważniejszych tematów dla danej postaci.

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.