Szomański Andrzej Feliks, pseud. i krypt.: A.S., A.Sz., A. Szom., AS, Historyk, Jerzy Jastrzębczyk, (R), Szom. A., Tetmajer, Zbigniew Kutnowski, Zdzisław Kutnowski, Żuraw (1930–1987), dziennikarz, publicysta, wydawca, działacz społeczno-polityczny.
Ur. 6 VI w Warszawie, był synem Zdzisława Henryka (1898–1944), majora WP, oraz Zofii z Bujalskich.
Ze względów zdrowotnych mieszkał S. z matką w Zakopanem, gdzie uczęszczał do szkoły powszechnej. Podczas okupacji niemieckiej uczył się na tajnych kompletach. W r. 1944 uczestniczył w powstaniu warszawskim jako łącznik-listonosz Harcerskiej Poczty Polowej (pseud. Żuraw). Po upadku powstania wyszedł z miasta z ludnością cywilną i wrócił do Zakopanego. Wg Andrzeja Iwańskiego i Leszka Moczulskiego był po r. 1945 łącznikiem Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Do r. 1947 należał do ZHP. W r. 1948 zdał maturę w Państw. Gimnazjum i Liceum im. Oswalda Balzera w Zakopanem i podjął studia polonistyczne na Uniw. Warsz. Równocześnie pracował zarobkowo, kolejno jako posłaniec w Tow. Naukowym Warszawskim, przewodnik w Muz. Narodowym oraz statysta w teatrze; następnie podjął pracę w Bibliotece Uniw. Warsz. jako praktykant biblioteczny. Należał (pod. pseud. Tetmajer) do działającej od lipca 1950 w Legionowie i Kwidzynie Bojowej Organizacji Narodu, kierowanej przez jego kuzyna Zbigniewa Szomańskiego (pseud. Archimedes). Dn. 11 X 1950 został aresztowany i 20 III r.n. skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie na siedem lat pozbawienia wolności, utratę praw obywatelskich i publicznych na trzy lata oraz przepadek mienia. Karę odbywał w więzieniach w Warszawie, Rawiczu oraz Strzelcach Opolskich, gdzie pracował m.in. w kamieniołomach.
Dn. 19 I 1955 złagodzono S-emu wyrok do czterech lat i ośmiu miesięcy, a 30 IV t.r. zwolniono go warunkowo (zatarcie kary nastąpiło decyzją Sądu Wojewódzkiego w Warszawie 22 XII 1969). Po przełomie politycznym w październiku 1956 zajął się S. dziennikarstwem. Trudnił się publicystyką społeczno-kulturalną i historyczną oraz ogłaszał recenzje we „Wrocławskim Tygodniku Katolickim” (od r. 1957 „Wrocławski Tygodnik Katolików”) i warszawskim tygodniku Chrześcijańskiego Stow. Społecznego „Za i przeciw” (od r. 1957); został tam etatowym redaktorem w styczniu 1958, a następnie zastępcą redaktora naczelnego. W l. sześćdziesiątych związał się ze środowiskiem kombatanckim skupionym wokół gen. Romana Abrahama. Wydał dwie książki popularyzujące powstania narodowe: Wichrom naprzeciw. Dionizy Czachowski (W. 1960) oraz Walecznych tysiąc... Z dziejów 4 pułku piechoty liniowej Wojska Polskiego 1815–1831 (W. 1968); napisał też wstęp do „Nie rzucim ziemi” Augustyna Necla (W. 1969). W r. akad. 1962/3 podjął zaoczne studia polonistyczne na Uniw. Warsz., ale 15 VI 1964 z nich zrezygnował. Razem z Moczulskim, Romualdem Szeremietiewem, Restytutem Staniewiczem i Andrzejem Zielińskim utworzył w r. 1973 «konwent», którego celem było zawiązanie półlegalnej organizacji niepodległościowej. Prawdopodobnie ok. r. 1974 zatrudnił się w dziale historycznym redakcji tygodnika „Stolica”. Od r. 1975 kierował działem historycznym w przeniesionej do Warszawy (w r. 1958) redakcji „Wrocławskiego Tygodnika Katolików”. Dn. 8 X 1975 podjął współpracę ze Służbą Bezpieczeństwa, początkowo jako kandydat na osobowe źródło informacji, a od 19 I 1976 tajny współpracownik (pseud. Historyk). Za działalność tę otrzymywał prawdopodobnie pieniądze, jednak jego informacje miały charakter ogólny, pomijał te szczegółowe, istotne dla działalności opozycyjnej. Od r. 1977 był członkiem tajnej organizacji Nurt Niepodległościowy, a od 25 III t.r. działał w Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO) i do r. 1978 współpracował z niezależnym miesięcznikiem „Opinia”. Zwolniony w kwietniu 1977 z „Wrocławskiego Tygodnika Katolików”, pracował przez kilka miesięcy w tygodniku „Kierunki”. Dn. 13 X 1978 odmówił kontynuowania współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa. Dn. 10 I 1979 uczestniczył w spotkaniu Nurtu Niepodległościowego, na którym podjęto decyzję o utworzeniu Kierownictwa Akcji Bieżącej i utajnionego «konwentu». Po rozłamie w ROPCiO stanął po stronie Moczulskiego i jako Zdzisław Kutnowski podpisał się 1 IX t.r. pod Aktem Konfederacji Polski Niepodległej (KPN). Był redaktorem pism KPN „Drogi” i „Gazety Polskiej”, a od jesieni 1980 także „Niepodległości”; odpowiadał za Wydawnictwo Polskie, w którym publikowano prace z najnowszej historii Polski. Do r. 1981 zasiadał w Radzie Politycznej KPN. Na sesji naukowej zorganizowanej 5 XII t.r. w Teatrze Dramatycznym w Płocku przez Komitet Ochrony Pomników Pamięci Narodowej przy Regionie Płockim NSZZ „Solidarność” wygłosił referat Koncepcje federacyjne Józefa Piłsudskiego. Był założycielem i przewodniczącym powstałego t.r. Obywatelskiego Komitetu Budowy Pomnika Ofiar Zbrodni Katyńskiej na cmentarzu Wojskowym na Powązkach, który doprowadził do wmurowania 6 XII aktu erekcyjnego.
Po wprowadzeniu 13 XII 1981 stanu wojennego S. ukrywał się początkowo w Warszawie, a następnie u krewnych w Legionowie. Ok. 22 VII 1982 wrócił do Warszawy, gdzie był dwukrotnie na krótko aresztowany. W tym okresie artykuły historyczne i recenzje zamieszczał w „Tygodniku Powszechnym” i miesięczniku „Więź”. Na II Kongresie KPN, 22 XII 1984 w Warszawie, wybrano go ponownie do Rady Politycznej. Podczas posiedzenia Rady 9 III 1985 w mieszkaniu przy ul. Chmielnej został aresztowany. W tzw. drugim procesie KPN Sąd Wojewódzki w Warszawie skazał go 22 IV 1986 na karę dwóch lat pozbawienia wolności. Zwolniony we wrześniu t.r. na mocy amnestii, wrócił do działalności w KPN, m.in. wznowił wydawanie „Drogi”. Dla Wydawnictwa Polskiego opracował „Pisma wybrane” Piłsudskiego (W. 1987, wyd. 2, W. 1989), które poprzedził wstępem, oraz dwa tomy wspomnień Józefa Szostaka „Moja służba Niepodległej” (W. 1987, 1989). Był wykładowcą Studium Religijno-Społecznego przy Duszpasterstwie Ludzi Pracy na warszawskiej Woli. Zmarł 29 X 1987 w Warszawie, został pochowany 5 XI na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Krzyżem AK.
S. był trzykrotnie żonaty. Z małżeństwa zawartego 15 IX 1956 w Warszawie z Barbarą Ewą z Wikarskich (1932–1969), koszykarką, reprezentantką Polski, miał syna Jana Krzysztofa (ur. 1959), a z drugą żoną Elżbietą Zofią z Chodkowskich (ur. 1946) miał syna Rafała Romualda (ur. 1975). Po raz trzeci ożenił się 12 IV 1983 w Warszawie z Barbarą Anną Michalak.
Imieniem S-ego nazwano ulicę w Warszawie w dzielnicy Ursus. W kruchcie warszawskiego kościoła św. Józefa wmurowano poświęconą mu tablicę. Dn. 21 IV 1993 Sąd Wojewódzki w Warszawie unieważnił wyrok z r. 1951 skazujący S-ego, uznając, że kierował się on «walką o niepodległy byt Państwa Polskiego».
Enc. powstania warsz., VI; Jastrzębski M., Materiały do bibliografii druków zwartych wydanych poza zasięgiem cenzury 13 XII 1981 – 31 XII 1988, W. 1994; Kto był kim w drugim obiegu? Słownik pseudonimów pisarzy i dziennikarzy 1976–1989, W. 1995; Monographien im polnischen Zweiten Umlauf (Druki zwarte w polskim drugim obiegu) 1976–1990, Stuttgart 2008; Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956–89, W. 2000–6 I–III; Słown. pseudonimów, IV–V; – Internet: www.sowiniec.com.pl (katalog druków zwartych i ciągłych «drugiego obiegu»); – Błażejewska J., Papierowa rewolucja. Z dziejów drugiego obiegu wydawniczego w Polsce 1976 – 1989/1990, W. 2010; Friszke A., Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994; Pawłowicz J., NSZZ „Solidarność” organizacja regionu płockiego, w: NSZZ „Solidarność” 1980–1989, W. 2010 V; Waligóra G., Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela 1977–1091, W. 2006; Waligóra G., Wołk G., Konfederacja Polski Niepodległej 1979–1990, w: NSZZ „Solidarność” 1980–1989, W. 2010 VII; – Dudek A., Gawlikowski M., Leszek Moczulski. Bez wahania, Kr. 1993 s. 84, 87, 100–2, 105, 119–23; Łukaszewicz M., Weryfikacja. Z notatnika stanu wojennego 1981–1982, W. 1994; Plebanek P., SB wobec Leszka Moczulskiego w latach 1969–1977. Analiza i wybór dokumentów, W. 2010; Raina P., Troska o internowanych. Interwencje abp. Dąbrowskiego u gen. Kiszczaka 1982–1989, W. 1999; [Rec. Walecznych tysiąc]: „Nowe Książki” 1968 nr 19 (T. Jodełka-Burzecki), „Życie Warszawy” 1968 nr 145 (B. Stypułkowski); [Rec. Wichrom na przeciw]: „Za i przeciw” R. 5: 1961 nr 9 s. 10 (S. Podlewski); – „Gaz. Wyborcza” (dod. stoł.) 2007 nr 230 (A. Iwański, fot.); „Paragraf” 1986 nr 2, 5; „Prawo i Bezprawie” 1986 nr 1–2; „Praworządność” 1986 nr 12/13; „Tyg. Mazowiecki” 1985 nr 121, 1986 nr 161, 166–8, 178; „Życie Warszawy” 1997 nr 250 (A. Iwański), 2000 nr 112 (A. Iwański, fot.); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Tyg. Mazowsze” 1987 nr 228, „Tyg. Powsz.” 1987 nr 47, „Więź” 1988 nr 4, „Życie Warszawy” 1969 nr 44 (dot. żony Barbary z Wikarskich), 1987 nr 238, 260; – Arch. Uniw. Warsz.: sygn. WFil./SZP 2608 (akta personalne, fot.), sygn. WHum 12851 (akta personalne); IPN w W.: sygn. IPN BU 0141/3 t. 21 (akta dot. procesu KPN z r. 1985), sygn. IPN BU 1064/42 t. 1 k. 267–337, t. 2 k. 12–47, 49–56, 64–90, 92–103, 108–24, 140, 145, 153–6, 163, 168, 171, 180, 186, 219, 225, 304, 310–11, 333, 340, 355–6, 360–8, 370, 373, 412–18, 423 (akta śledcze skazanych 20 III 1951 za przynależność do Bojowej Organizacji Narodu), sygn. IPN BU 00191/55 (teczka pracy tajnego współpracownika pseud. Historyk); – Mater. Red. PSB: Wydruki z internetu (www.oflag-doessel.com, dot. ojca S-ego, Zdzisława, www.absolwencilo-zakopane.pl, www.polonus.mojeforum.net, strona prywatna dla upamiętnienia działalności KPN, zakładka o S-m), mater. Grzegorza Waligóry z Wr., pismo z Wydz. Arch. USC w W.
Red.