Sapieha Antoni Kazimierz h. Lis (1689–1739), poseł na sejmy, star. merecki, kaszt. trocki. Był synem Jerzego Stanisława (zob.) i Izabelli Heleny z Połubińskich. Ur. jesienią, ochrzczony został 6 XI.
W l. 1705–8 przebywał S. w Paryżu, gdzie pobierał nauki. W związku z kłopotami finansowymi rodziny popadł w długi, miał nawet zakaz opuszczania miasta ze względu na swoje zadłużenia. Prawdopodobnie w listopadzie 1706 r. mianowany został przez Stanisława Leszczyńskiego stolnikiem lit., a dziadek Kazimierz Jan Sapieha, hetman w. lit. (zob.), scedował mu w tym czasie star. mereckie. Urząd stolnika utracił po powrocie na tron Augusta II. Jesienią 1709 przebywał S. zapewne w Prusach Książęcych u boku dziadka, który 10 V 1710 scedował mu ponownie star. mereckie. S. był jego ulubieńcem; Kazimierz Jan, zrażony do swych synów, pokładał w nim główne nadzieje na odrodzenie wielkości rodu. Być może S. związany był politycznie ze stryjecznym bratem swego ojca Janem Kazimierzem Sapiehą (zob.) stronnikiem Stanisława Leszczyńskiego, i uczestniczył w jego antydworskich przedsięwzięciach w l. 1711–13. Jesienią polecił on S-że przyłączyć się do armii szwedzkiej, jeśli wkroczyłaby ona z Pomorza do Korony. Dopiero 24 III 1713 uzyskał S. za wstawiennictwem m. in. hetmana w. kor. Adama Sieniawskiego amnestię i złożył przysięgę wierności Augustowi II. Dn. 20 VI t. r. otrzymał potwierdzenie cesji star. mereckiego. W r. 1714 został S. deputatem do Trybunału Lit. z pow. słonimskiego. W okresie konfederacji tarnogrodzkiej zaangażował się w ruch antysaski, 23 III 1716 podpisał w Wilnie konfederację generalną lit. jako komisarz woj. trockiego. W kwietniu t. r. wybrano go na posła od konfederacji lit. do cara Piotra I, misji tej jednak nie wypełnił.
Jedną z głównych sfer działalności S-y były sejmiki deputackie i Trybunał Lit. Na początku 1719 r. sam będąc deputatem, pomógł woj. witebskiemu Kazimierzowi Pociejowi w jego staraniach o marszałkostwo Trybunału. Od r. 1723 zaangażował się w sprowadzenie pijarów do Wilna, aż do końca życia popierał w Trybunale i na sejmach ich starania o utrzymanie kolegium w Wilnie i przełamanie jezuickiego monopolu szkolnictwa. W r. 1724 został marszałkiem Trybunału Lit.; poparli go krewni, wspomniany już Jan Kazimierz i jego brat Jerzy Felicjan Sapieha (zob.), zobowiązując się zwrócić mu część poniesionych kosztów. Nie wywiązali się jednak z tej obietnicy i S. na dłuższy czas popadł w kłopoty finansowe. W marcu t. r. kierował obradami przedsejmowego sejmiku wileńskiego. Będąc na przedsejmowym sejmiku w Trokach, bezskutecznie próbował przeforsować kandydaturę Jerzego Felicjana Sapiehy na posła. Wiosnę 1726 spędził w Petersburgu. Uczestniczył tam w zaręczynach syna Jana Kazimierza Sapiehy, Piotra, z Marią Mienszykow, córką A. Mienszykowa. Mieszkał w pałacu gen. gubernatora ryskiego N. Repnina. Miał audiencję u carowej Katarzyny I, złożył też wizytę ks. Piotrowi Holsztyńskiemu i gen. Krzysztofowi Urbanowiczowi, Polakowi w służbie rosyjskiej. Urbanowicz często kontaktował się w l. n. z S-ą, pośredniczył m. in. w jego sprawach majątkowych z A. Mienszykowem.
W lipcu 1728 rozważał S. swe staranie o poselstwo na planowany na t. r. sejm, a nawet o laskę marszałkowską, ponownie namawiany do tego przez krewnych, którzy znowu obiecali mu pomoc finansową. Zgodził się kandydować ze Słonimia; wroga postawa Radziwiłłów zniechęciła go jednak do uczestnictwa w sejmiku. Podjął zabiegi o któryś z centralnych urzędów lit.; myślał o stolnikostwie (po ewentualnym postąpieniu ojca na kaszt. witebską) lub o pisarstwie polnym. Wszedł nawet w tym celu w układy z następnym bratem stryjecznym ojca, Michałem Józefem Sapiehą (zob.), który jednak ostatecznie nie ustąpił mu tego urzędu, stawiając zbyt wygórowane żądania finansowe. Na sejm 1729 r. posłował S. z woj. trockiego. Zajął zdecydowanie antykrólewskie stanowisko. Związał się z opozycją dążącą do zerwania sejmu, aby m. in. nie dopuścić do rozdania buław. Porozumiewał się w tej sprawie z posłem rosyjskim S. Dołgorukim. Podpisał 30 VIII manifest, wyliczający przyczyny zerwania sejmu. Wraz z innymi członkami rodziny zawarł układ z Augustem II w sprawie wykupienia praw do dóbr neuburskich. W lutym 1730 zajmował się litewskimi sejmikami deputackimi, 21 II t. r. zerwał sejmik nowogródzki. Bardzo aktywnie, lecz bezskutecznie, starał się S. o poselstwo na sejm w t. r., przybył do Grodna w czasie trwania obrad i uczestniczył w licznych zakulisowych konferencjach.
S. cieszył się wielkim poważaniem wśród Sapiehów i był jednym z przywódców fakcji sapieżyńskiej. W r. 1731 odegrał ważną rolę w walce rodziny z Radziwiłłami o dobra neuburskie. Kierował organizacją zbrojnego zajazdu tych dóbr jesienią t. r. W r. n. przyczynił się do zawarcia porozumień z Radziwiłłami i Antonim Pociejem, strażnikiem lit., w sprawie dóbr neuburskich. W r. 1731 poważnie zachorował. Na sejm 1732 r. posłował z woj. trockiego. Współdziałał z ambasadorem francuskim A. Montim w przygotowaniu zerwania sejmu; zdaniem dyplomaty francuskiego właśnie S. kierował tą akcją. Sprzeciwił się zagajeniu sejmu przez Jerzego Ożarowskiego, oboźnego kor., nie dopuszczał też do wyboru marszałka. Kiedy poseł rzeczycki Silicz definitywnie zerwał obrady, udzielił mu noclegu i pomógł opuścić Warszawę. Porozumiewał się z Montim, bpem smoleńskim Bogusławem Gosiewskim i woj. witebskim Marcjanem Ogińskim co do planów działania na sejmie nadzwycz. 1733 r. S. nie mógł jednak wziąć udziału w tym sejmie z powodu długotrwałej choroby, choć został wybrany na posła z pow. słonimskiego. Z tego okresu pochodzi opinia dyplomatów saskich o S-że: podkreślali jego duży wpływ na szlachtę, i prawość, twierdzili, że uznawany był, obok kolejnego brata stryjecznego swego ojca Józefa Franciszka Sapiehy (zob.), za głowę rodu.
Po śmierci Augusta II posłował S. na konwokację w r. 1733 z pow. słonimskiego. Był jednym z czterech kandydatów na marszałka sejmu; cieszył się dość dużym poparciem posłów. Sprzeciwiał się dopuszczeniu do obrad posłów dysydenckich. Został wybrany do rady do boku prymasa Teodora Potockiego. O pozyskanie S-y dla swoich planów elekcyjnych starała się Rosja; kanclerz rosyjski A. Ostermann przysłał mu wstęgę Orderu św. Aleksandra Newskiego. S. jednak sprzyjał Stanisławowi Leszczyńskiemu, opowiedział się za wyłączeniem cudzoziemca od tronu i 27 IV t. r. podpisał akt konfederacji zawiązanej na konwokacji. W czerwcu t. r. został obrany pułkownikiem pow. słonimskiego. Na elekcji oddał głos na Stanisława Leszczyńskiego a po ucieczce króla do Gdańska przed nadciągającymi wojskami rosyjskimi S. podążył za nim 29 IX t. r. Po kapitulacji Gdańska przed wojskami: rosyjskim i saskim pod koniec czerwca 1734 odmówił S. złożenia przysięgi na wierność Augustowi III i został uwięziony w rosyjskim obozie w Pruszczu. Nie przysiągł też na radzie konfederacji warszawskiej w Oliwie pod koniec lipca t. r., pozwolono mu jednak odjechać.
S. nie porzucił obozu stanisławowskiego, podpisał zbiorowy list jego zwolenników do papieża (2 XII t. r.), wyliczając wszystkie nieprawości, których dopuściła się strona saska. W 1. poł. 1735 r. przebywał przy Stanisławie Leszczyńskim w Królewcu, w lipcu t. r. został osadzony w areszcie; jego uwięzienie za długi dziadka i ojca wymogli kupcy królewieccy. Uwolniony, wyjechał do Hammersteinu, potem zapewne był przez pewien czas w Lemborku. Jak się wydaje, starał się zachować pozory neutralności, utrzymywał jednak korespondencję ze Stanisławem Leszczyńskim, wzywając go do wytrwania i zapewne dopiero po jego abdykacji (styczeń 1736) uznał Augusta III.
Na początku r. 1736 S. przebywał w Libawie. Stale narzekał na zdrowie. Długi pobyt za granicą i zrujnowanie części dóbr przez wojsko rosyjskie wyczerpało jego zasoby finansowe i musiał poważnie się zadłużyć. Do Warszawy przybył dopiero po sejmie 1736 r. i wyjeździe króla, chociaż kanclerz lit. Jan Fryderyk Sapieha, starający się o kaszt. trocką dla S-y, wzywał go do rychłego powrotu. Jesienią t. r. i wiosną r. n. zabiegał S. o protekcję Francji i pomoc finansową, utyskując, że otrzymał ją tylko raz. Stale utrzymywał kontakty z Leszczyńskim; hetman w. lit. Michał Wiśniowiecki oskarżał S-ę o próby tworzenia antykrólewskiej konfederacji. Przeciwnicy polityczni wykorzystując to starali się storpedować jego zabiegi o kaszt. trocką. Uzyskał ją jednak 5 VII 1737. Na początku 1738 r. doglądał lit. sejmików deputackich. Ponownie oskarżano go o spiskowanie przeciw dworowi i plany konfederackie. Był w Grodnie podczas prac komisji mającej zająć się przygotowaniem projektów aukcji wojska na sejm 1738 r., zajmował się też sejmikami przedsejmowymi.
S. był głównym spadkobiercą swojego dziadka Kazimierza Jana. Z ojcem toczył liczne spory majątkowe; zrzekł się dziedziczenia po nim ze względu na ogromne zadłużenie dóbr. Po śmierci matki (1720) objął rozległe dobra dereczyńskie (woj. brzeskie lit.). Posiadał Lejpuny w woj. trockim, Stary i Nowy Bychów (Tajmanów), Borkołabowo, Doszkówkę, Bujnicze, zapewne też jakąś część Hory-Horek w woj. witebskim, Zelwę, Jeziernicę (woj. nowogródzkie), Sołomerecz i Łojów (woj. mińskie). Sprawował opiekę nad swoim siostrzeńcem Kazimierzem Pacem. Na podstawie postanowienia z r. 1725 na S-ę przeszły pewne dobra po siostrze Teresie, żonie kaszt. połockiego Krzysztofa Paca (zob.). S. miał star. mereckie (od r. 1713) i puńskie (od 18 X 1732) scedowane w r. 1738 Aleksandrowi Sapieże. W r. 1720 otrzymał przywilej na jarmark w Zelwie, a w r. 1724 w Mereczu. W r. 1729 dostał wójtostwo mereckie, a w dn. 8 IV 1732 wójtostwa gławsowickie i mizowieckie (pow. słonimski). We wrześniu t. r. zawarł umowę z Kazimierzem Leonem Sapiehą, gen. artylerii lit., w sprawie wykupienia prawa do ogromnie zadłużonych dóbr Aleksandra Pawła Sapiehy, marszałka w. lit. – Gławsowicze. Dzierżył cło w Mereczu na towary idące wodą. Znaczne dochody czerpał z lasów, np. puszczy łojowskicj, sprzedawał drewno do Królewca i Kijowa. Budował karczmy, młyny i folusze, m. in. w Mereczu. Zyski przynosiły mu też promy i przewozy, np. na Niemnie. Utrzymywał licznych rzemieślników (m. in. garbarzy w Białymstoku). Posiadał pałac w Grodnie, nabyty od ojca, zamki w Łojowie i Dereczynie. Miał liczny dwór, chorągwie nadworne (rajtarię, Tatarów) i własną kapelę ze śpiewakiem.
W r. 1723, po uzyskaniu dziedzictwa po matce, przekazał S. pijarom sprowadzonym do Wilna przez bpa Konstantego Brzostowskiego pałac Połubińskich i dwie kamienice na planowane kolegium. Łożył też na kolegium pijarskie w Szczuczynie, gdzie kształcił swojego pasierba. Ofiarował znaczne sumy dominikanom w Dereczynie, ufundował w ich klasztorze fresk przedstawiający św. Antoniego Padewskiego, a dla kościoła jezuitów w Mereczu – dzwon. W r. 1730 ofiarował księżom marcinkanom kamienicę skorobohacińską w Wilnie. Przekazał pieniądze na druk wydawnictwa „Volumina legum”. S. zmarł 16 V 1739 w Dereczynie, pochowano go w tamtejszym kościele Dominikanów.
S. pisał diariusz; jego fragmenty z l. 1728–33 zachowały się w Bibl. Uniw. Wil., fotokopia części rękopisu znajduje się w Inst. Języka Polskiego PAN w Warszawie.
S. żonaty był od r. 1717 z Rachelą Teresą z Wyhowskich (15 II 1694 – 23 XI 1739), córką Daniela, kaszt. mińskiego, wdową po Karolu Ogińskim, star. dorsuńskim. Musiała ona zrzec się star. dorsuńskiego na rzecz swoich dzieci z pierwszego małżeństwa, Józefa i Antoniny Teresy Ogińskich. Małżeństwo S-y było bezdzietne. Opiekował się swoimi pasierbami, troszcząc się zwłaszcza o ich wykształcenie.

Dworzaczek, s. 170; Kossakowski, Monografie, III; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1070; Niesiecki; Sapiehowie, II, III; Żychliński, IV 261, V 190, IX; Wolff, Senatorowie; Kirkor A. H., Przewodnik historyczny po Wilnie i jego okolicach Wil. 1880; – Aftanazy R., Dzieje rezydencji magnackich na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Wr. 1991 I; tenże, Materiały do dziejów rezydencji, W. 1986 IIA; Askenazy S., Dwa stulecia, W. 1901–10 I 74, II; Barącz S., Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce, Lw. 1861 II 342; Bieliński, Uniw. Wil., III; Kantecki K., Stanisław Poniatowski, P. 1880 II; Konopczyński W., Liberum veto, Kr. 1918; tenże, Polska a Szwecja, W. 1924; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Rostworowski E., O polską koronę, Wr. 1958; Schmitt H., Dzieje Polski XVIII i XIX wieku, Kr. 1866 s. 22–3; Smolińska B., Polszczyzna północnokresowa: przełomu XVII i XVIII w. Na przykładzie rękopisów Jana Władysława Poczobuta Odlanickiego i Antoniego Kazimierza Sapiehy, Wr. 1983; Szklarska E., Próby pacyfikacji Rzeczypospolitej w latach 1734–1736. Zabiegi o pozyskanie stronników Leszczyńskiego dla obozu Wettyna, „Roczn. Gdań.” T. 46: 1986 z. 1 s. 171; Załęski, Jezuici; Zdzitowiecka H., Projet de rétablissement du Roi Stanislas en Pologne pendant son séjour a Lunéville (1737–1766), Paris 1915; – Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII; Historia życia najjaśniejszego Stanisława, króla polskiego, 1744 r.; Konfederacja generalna 23. III. 1716; Korespondencja J. A. Załuskiego, Wyd. B. Kupść, W. 1967; Matuszewicz, Diariusz; Metryka Lit.; Misztołt A.A., Historia […] Sapiehanae..., Wil. 1724; Ostrowski-Daneykowicz, Swada; Sbornik Russ. Ist. Obšč., LXXXIV; Teka Podoskiego, III 304, 311, 319, IV 105, 128, 133–5, 155, 158, 162, 173, 189, 191, 207, 209; Zawisza K., Pamiętniki wojewody mińskiego (1666–1721), Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 171, 172; – „Gaz. Pol.” 1734 nr 3, 5, 1737 nr 7, 9, 11, 13, 14, 19, 20; „Kur. Pol.” 1730 s. 163, 1731 s. 179, 298, 310, 324 338, 350, 364, 387, 403, 423, 435, 436, 1732 s. 153, 157, 176, 494, 1733 s. 147, 168, 195, 334, 338, 410, 424, 430, 469, 1737 nr 29; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. IV t. 11 k. 120, t. 29 k. 409, t. 37 k. 527, t. 44 k. 625, t. 47 k. 637, 638, Dz. V sygn. 1/84, 189/8992, 245/11001, 262/11536, 324/13817 (korespondencja S-y), 327/13831, 435/17503, Arch. Roskie, I/61, LII/38, LV/18 (korespondencja S-y), LV/23, LVI/7, LVI/9, Publica varia I; B. Czart.: rkp. 208 k. 526, 536, 557–560, rkp. 209 k. 526, 536, rkp. 210 k. 765–766, rkp. 212 k. 172, rkp. 565, 571 k. 54, 58, 84, 100, 136, 137, 230, rkp. 576 k. 330–335, rkp. 748 k. 45, rkp. 2896 k. 374, 412, rkp. 3059 k. 310, rkp. 5940 (listy), 36, 265 (listy S-y), rkp. MNK 50 s. 531, 548, 549, rkp. 51 s. 247, 248: B. Jag.: rkp. 5124 k. 90–92; B. Narod.: BOZ rkp. 910 k. 575, 594, 595, 627–629, rkp. 911, 940 k. 337–338, rkp. 941 k. 267, 270, 271, 275, 299, 307, 309, 317; B. Ossol.: rkp. 289 k. 135–136, rkp. 708 k. 234–235, rkp. 14877/III k. 4–17; B. PAN w Kr.: rkp. 294 I k. 174, rkp. 328 I k. 257, 258, rkp. 1105 k. 210, 302, rkp. 1107 k. 31; Inst. Języka Polskiego PAN, Pracownia Polszczyzny XVII i 1. poł. XVIII w. w W.: fotokopie rękopisów S-y, notata interesów domowych (sprawy majątkowe z l. 1720–21 i wzmianki, spisy wpłat), fotokopie z B. Lit. Akad. Nauk. w Wil.: rkp. F 17–3, 19 (Diariusz [1720–1733], obejmuje tylko r. 1730 i fragment r. 1731); Staatsarchiv w Dreźnie: loc. 3580 Abschafften in Polen angefangenen Briefe 1737, 1738; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Uzupełnienia Andrzeja Rachuby z W., m. in. na podstawie: Lietuvos Mokslu Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas, Wilno, F 17–3, 19, F 139–4000, 4001, 4006, 4008; B. Uniw. Wil., F. 48–32707; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw., Fond Sapiehów, T. 44/Id nr 3673; – Rachuba A., Polityka nominacyjna Stanisława Leszczyńskiego na Litwie w l. 1705–1709 [w druku].
Henryk Palkij