Albrecht Kazimierz (1738–1822), królewicz polski, książę sasko-cieszyński, ur. w Moritzburgu pod Dreznem 11 VII 1738, jako czwarty syn Augusta III i Marji Józefy Austrjaczki. Był przeznaczony przez rodziców do stanu duchownego. Dość staranne wychowanie zawdzięczał pośrednio Wojnie Siedmioletniej, kiedy bowiem bracia jego, Ksawery i Karol, poszli w świat, niewiele się nauczywszy, on, odcięty od ojca w okupowanem przez Prusaków Dreźnie (1756), kiedy August III przesiadywał w Warszawie (do 1763), dużo skorzystał w towarzystwie inteligentnej i utalentowanej szwagierki, królewiczowej Marji Antonji i jej otoczenia. Po klęsce Fryderyka II pod Kunersdorfem Drezno zajęły wojska cesarskie, i A. odzyskał wolność ruchów (IX 1759). Wstąpił wówczas razem z młodszym bratem, Klemensem, do armji austrjackiej, walczył pod Maxen i Meissen; przedstawił się w zimie Marji Teresie i cesarzowi Franciszkowi i dostał regiment kirasjerów z patentem na generał-porucznika. W bitwie pod Torgawą (3 XI 1760) wziął udział tak zaszczytny, że już jako 23-letni młodzieniec awansował na feldmarszałka-porucznika (1761), poczem jeszcze zostawał na froncie do końca Wojny Siedmioletniej, a i po pokoju pozostał w służbie austrjackiej. Przepowiadano mu wielką przyszłość militarną; w Polsce, którą odwiedził z Klemensem w II–IV 1760, potem sam w lutym i marcu 1761 i na wiosnę 1762 r., wcześnie zwrócono uwagę na zalety duchowe królewicza, szlachetniejszego i rozumniejszego, niż np. Ksawery i Karol. Nie próbował jednak A. wchodzić w drogę aspiracjom tronowym innych Wettinów, ani podczas ostatniego bezkrólewia, ani później.
Rodzina obmyślała dlań karjerę w dalekich krajach: chciano go widzieć wodzem hiszpańskim, to znowu mistrzem Krzyżaków. Skończyło się na tem, że A. poślubił 8 IV 1766 ukochaną oddawna arcyksiężniczkę Marję Krystynę i wtedy otrzymał od Marji Teresy księstwo cieszyńskie, jako lenno korony czeskiej (stąd tytułowany »von Sachsen Teschen«). Jakim był księciem dla Ślązaków, nie wiemy; na Węgrzech, gdzie też piastował godność namiestnika (1765–80), lubiono go w wyższych sferach, mimo że wprowadzał niezbyt popularne reformy terezjańskie. Z rezydencji preszburskiej namiestnik często jeździł do Hofburgu, na dwór cesarzowej, która córkę i zięcia kochała serdecznie. Miłość ta jednak nie szła tak daleko, i A. tego nie żądał, aby dla wyniesienia go na tron polski narażać państwo na wojnę z Rosją i Prusami. Udawali się do A. z listowną zachętą i prośbą konfederaci barscy, mianowicie Adam Krasiński i Anna Jabłonowska (1768), później kołatali doń: emisarjusz Ign. Potocki (1768), i ks. T. Garlicki (1769), w gabinetach europejskich pełno było rozmów o A., jako o upatrzonym kandydacie Marji Teresy, a rząd francuski (Choiseul) chętnie się godził na tę kandydaturę, byle wyciągnąć Austrję z podejrzanej neutralności. A. jednak bez aprobaty teściowej i zwłaszcza szwagra, Józefa II, z którego polityką związał swe losy, nie uczynił żadnego kroku, lojalnie ustępując pierwszeństwa elektorowi Fryderykowi Augustowi. Raz tylko, odwiedzając w Preszowie przy boku Józefa Generalność (9 VI 1770), powiedział słowa: »pamiętajcie, że i ja jestem synem Augusta III«, zaraz potem towarzyszył cesarzowi na zjazd z Fryderykiem II w Nowem Mieście, a we wrześniu wywarł nacisk na brata, Karola, aby ów, przy odwiedzinach w Wiedniu, wcale nie mówił z M. Teresą o sprawach polskich. Zachowując taką poprawność wobec uznanego króla Poniatowskiego, nie zamanifestował niczem swego poglądu na rozbiór Rzplitej. W r. 1776, odwiedzając spowinowacone dwory: neapolitański, florencki, parmeński, miał sposobność do wypisywania światłych poglądów na zasady rządzenia, utrzymane w duchu józefińskim, ale bez doktrynerskiej skrajności. Podczas wojny o Następstwo Bawarskie (1778–9) dowodził korpusem rezerwowym na Morawach; pokój cieszyński 22 II 1779 został zawarty w jego rezydencji. W r. 1780, żegnany serdecznie przez panów węgierskich, przeniósł się na generał-gubernatorstwo Belgji z tytułem namiestnika. Tu go czekały przykre chwile w związku z gwałtownem reformatorstwem Józefa II. Rządziła naprawdę z Wiednia centralistyczna biurokracja, a niechęć za jej postępki spadała na książęcą parę namiestnikowską. Wybuchła wreszcie w r. 1787 pamiętna rewolucja brabancka; w r. 1790 A. z żoną musieli opuścić kraj, a w Wiedniu doznali oziębłego przyjęcia. Wrócił królewicz VI 1791 wślad za wojskiem austrjackiem, jako uśmierzyciel. Wnet pojawili się na pomoc Belgom Francuzi (1792). A. zwyciężył ich pod Maubeuge (11 VI), oblegał Lille, ale 6 XI poniósł klęskę pod Jemappes od tego samego Dumourieza, który go w r. 1771 chciał prowadzić na tron polski. Straciwszy znów Belgję, siadywał A. bezczynnie w Dreźnie i Wiedniu. Ostatni raz spróbował szczęścia wojennego w r. 1794. Jako niemiecki Reichs-Feldmarschall, przytem z niemieckich narodowych pobudek zwolennik współdziałania Austrji i Prus, objął dowództwo nad armją Rzeszy nad Renem, odepchnął Francuzów aż do Wogezów, ale wobec zdradzieckiej postawy Prus (którym wówczas pilno było dobijać Polskę) musiał się cofnąć do Mannheim i wpuścić wroga na prawy brzeg Renu. W następnym roku armja Rzeszy się rozlazła, a jej wódz, rozgoryczony, podał się o zwolnienie ze służby (23 V). Odtąd mieszkał w Wiedniu, pisząc pamiętniki i gromadząc skarby sztuki. Żonie, zmarłej 24 VI 1798 r., wystawił piękny nagrobek dłóta Canovy. Sam umarł bezdzietny 12 II 1822, zostawiając pamięć uczciwego człowieka i dobrego administratora.
Śladem pracy gospodarczej A. jest na Węgrzech kanał meljoracyjny w komitacie Baranya, w Wiedniu wodociąg »albertyński« na połud.-zachodniem przedmieściu. Pomnikiem jego kultury artystycznej – wspaniała kolekcja rysunków »Albertina«" (z setkami Rafaelów, Dürerów etc).
Wurzbach, Allg. Deutsche Biographie; Malcher F. X., Herzog Albrecht zu Sachsen-Teschen 1738–1766, Wiedeń–Lipsk 1894; Wolf A., Marie Christine, Erzherzogin v. Oesterreich, 2 t. Wiedeń 1863; Vivenot A., Herzog A. v. S. T. ais Reichsfeldmarschall, 3 t. Wiedeń 1865; Lippert W., Kaiserin M. Theresia u. Kurf. M. Antonia, Briefwechsel, Lipsk 1912, 267 i passim; Polit. Corresp. Friedrichs d. Grossen, t. XXVIII n.; Konopczyński W., Konfederacja Barska I (w rkp.). Z upragnioną, lecz nierealną kandydaturą A. na tron polski w r. 1768–9 wiąże się geneza znanego wiersza: »Proroctwo ks. Marka«, ob. »MyśI Narodowa« 1931, nr 47. Koresp. dyplomatyczna francuska, saska, rosyjska, angielska w archiwach tych państw.
Pamiętników A. jeden egz. znajduje się w drezdeńskiem Hauptstaatsarchiv, drugi ma być w posiadaniu arc. Fryderyka w Budapeszcie.
Władysław Konopczyński