Maria Karolina Zofia Felicja Leszczyńska (1703–1768), królewna Polski, królowa Francji, żona Ludwika XV. Ur. 23 VI (miejsce urodzin ostatecznie nie ustalone, w literaturze podawany Poznań bądź Wrocław), była drugą, młodszą córką Stanisława Leszczyńskiego, woj. poznańskiego, i Katarzyny Opalińskiej (zob.). Ojciec, obrany w lipcu 1704 królem Polski, znalazł się w okresie następnego dziesięciolecia w wirze zmiennych wydarzeń politycznych, które rzadko tylko pozwalały mu na wspólne przebywanie z żoną i córkami. Zmieniały one wtedy często miejsce pobytu, w l. 1704–5 zamieszkiwały w Prusach Królewskich, głównie w Elblągu i Fromborku, a w l. 1705–8 podróżowały na trasach Warszawa – Prusy Królewskie – Wielkopolska – Szczecin. Wędrówki, związane z trudną sytuacją polityczno-wojskową w Rzeczypospolitej, odbywały się w warunkach bezpośredniego zagrożenia ze strony oddziałów wojsk saskich i rosyjskich, które usiłowały zagarnąć rodzinę rywala Augusta II do tronu polskiego. M., uzależniona całkowicie od przypadkowych niekiedy opiekunek, była wtedy narażona na szczególne niebezpieczeństwa. W początkach 1708 r. opuściła ostatecznie z rodziną tereny Rzeczypospolitej, do której już nigdy nie wróciła.
Wraz z matką, starszą siostrą Anną i paroosobowym otoczeniem przebywała M. do września 1711 w Szczecinie, następnie w Stralsundzie, a od listopada t.r. przez blisko 3 lata w Kristianstadzie w Skanii, odwiedzając też niejednokrotnie Sztokholm. Opiekunką i wychowawczynią Marii była niejaka Mokrzyńska, naukę tańców prowadził baletmistrz Favier, zasadniczym kształceniem jej zajmował się zaś jezuita Antoni Labiszewski, późniejszy spowiednik królowej. Nauka odbywała się w myśl wskazówek, udzielanych przez ojca, który darzył M-ę szczególnymi uczuciami. W procesie wychowawczym zwracano szczególną uwagę na kształcenie charakteru, uczuć religijnych w duchu prawowierności katolickiej oraz na wpojenie znajomości języków, historii Polski i powszechnej oraz literatury. Religijność M-i umacniała się w warunkach zaostrzonego poczucia odrębności wyznaniowej na terenie protestanckiej Szwecji. W drugiej połowie 1714 r., po krótkim pobycie w Stralsundzie, M. udała się, wraz z matką i siostrą, do przyznanego ojcu przez Karola XII nadreńskiego księstwa Zweibrücken, gdzie cała rodzina osiadła w październiku t.r. Tu M. kształcona była pod bezpośrednią opieką ojca. Poświęcał on wiele czasu na formowanie umysłowości córki aż do chwili jej zamążpójścia. Zagrożenie ze strony agentów Augusta II w r. 1717 skłoniło Stanisława Leszczyńskiego do opuszczenia księstwa, gdzie zmarła starsza siostra M-i. W r. 1718 rodzina Leszczyńskich przebywała w Landau we Francji, a z początkiem 1719 r. osiadła w alzackim Wissemburgu. Tu M. kończyła edukację lekturami w językach polskim, francuskim, włoskim, niemieckim, szwedzkim oraz łacińskim. Ojciec starał się wtedy o zapewnienie M-i możliwie dobrej partii małżeńskiej, która pozwoliłaby zarazem na wybrnięcie całej rodzinie z rosnących trudności materialnych. Nieudane zabiegi (w grę wchodzili m.in. syn margrafa badeńskiego i wnuk ministra Louvois) M. przyjmowała z rezygnacją, zdając sobie sprawę ze skomplikowanej sytuacji Stanisława.
Z początkiem 1725 r. zarysowały się możliwości zawarcia związku małżeńskiego M-i z pierwszym ministrem Francji, ks. Ludwikiem Henrykiem Burbonem, rychło zastąpione oficjalnymi oświadczeniami w imieniu piętnastoletniego wówczas Ludwika XV 31 III t.r. W dn. 3 VII M. opuściła, wraz z rodziną, Wissemburg. Ślub odbył się «per procura» 15 VIII 1725 w Strasburgu (Ludwika XV reprezentował książę Ludwik Orleański), powtórzony został 5 IX t. r. w Fontainebleau z udziałem króla. Niespodziewany związek małżeński córki zdetronizowanego «antykróla» Polski z królem Francji dawniejsza historiografia wiązała przede wszystkim ze zręczną intrygą pierwszego ministra księcia Burbona i blisko z nim związanej markizy de Prie; najnowsze badania (E. Rostworowski) każą dopatrywać się w tym małżeństwie kolejnego posunięcia politycznego w ramach francuskich planów zapewnienia sobie dogodnej sukcesji na tronie i wpływów w Rzeczypospolitej. M., przyjęta zrazu niezbyt życzliwie przez większą część dworu i opinię wykształconych kręgów mieszczaństwa paryskiego, pozyskała jednakże żywe uczucie Ludwika XV, co wraz z odpowiednią, skromną, lecz pełną godności postawą, przyczyniło się do szybkiej zmiany nastrojów. Dużą popularność zapewniły królowej rady udzielone przez jej ojca przy zamążpójściu pt. „Avis de roi à la reine sa fille lors de son mariage”. Utrzymane w duchu racjonalnie pojmowanej filozofii chrześcijańskiej, zawierały celne uwagi i spostrzeżenia praktyczne. Rozpowszechnione od razu w odpisach i tłumaczeniach rękopiśmiennych, były też parokrotnie wydawane drukiem w rozmaitych wersjach i przekładach (m. in. 2 wydania w języku rosyjskim) zarówno za życia autora i adresatki, jak też po ich zgonie, do pocz. XIX w. włącznie. Nie orientując się dobrze w stosunkach dworskich i nie znając trudnego, skomplikowanego charakteru Ludwika XV, M. – również pod wpływem ojca – chciała wzmocnić pozycję księcia Burbona. Nieudana interwencja w grudniu 1725 doprowadziła do pierwszych trudności w stosunkach z małżonkiem. Nie przeszkodziła w ostatecznym upadku ministra (11 VI 1726), a skomplikowała fatalnie stosunki królowej z arcybiskupem, później kardynałem A. H. de Fleury, który odtąd aż do śmierci (styczeń 1743) wywierał decydujący wpływ na całokształt polityki Francji.
M. nie mieszała się odtąd bezpośrednio do spraw państwowych. Starała się wszakże umacniać pozycję monarchii w kraju, dbała o godne reprezentowanie i przestrzeganie jej praw i przywilejów. Wyrażała krytyczne opinie o zabiegach parlamentów, karconych przez Ludwika XV w l. 1730–2. Zabiegała o popularność w szerokich kręgach społeczeństwa (uroczysty wjazd do Paryża 4 X 1728, pielgrzymka do Chartres – maj 1732, kolejne uroczystości w Paryżu 15 VIII 1735), a także o opinię dyplomatów zagranicznych, których niejednokrotnie przyjmowała, dając w rozmowach dowody dobrej orientacji w sprawach polityki międzynarodowej, historii powszechnej i genealogii. Dawała przykład wzorowego pożycia małżeńskiego, pielęgnując osobiście króla w czasie choroby (lipiec 1726), w wyniku czego sama niebezpiecznie zapadła na zdrowiu. W l. 1727–37 urodziła 10 dzieci, w czym tylko 2 chłopców. Sprawy wychowania potomstwa, komplikowane przez wymogi etykiety i postulaty oszczędności Fleury’ego, przyczyniały jej wiele kłopotów, m. in. 16 VI 1738 cztery córki odwiezione zostały do odległego opactwa Fontervault w Turenii, gdzie jedna zmarła, a pozostałe wracały dopiero w l. 1748–50.
Sprawy polskie interesowały M-ę zawsze żywo, choć odsunięta była całkowicie zarówno od wczesnych zabiegów francuskich o przywrócenie ojcu tronu polskiego, jak też od późniejszego systemu tajnej polityki Ludwika XV w przedmiocie spraw Rzeczypospolitej, zwanego «secret du roi». W okresie otwartego zaangażowania monarchii Burbonów w walkę o tron polski w l. 1733–6 starała się choć pośrednio wpłynąć na przyspieszenie decyzji ministerialnych w sprawie pomocy dla Stanisława, a następnie na uzyskanie dlań należytej rekompensaty za utraconą koronę. Wraz z matką miały być (wg niesprawdzonych wersji) celowo «uspakajane» co do przebiegu wydarzeń polskich przez specjalne wydanie „Gazette de France”, pozbawione informacji o niepowodzeniach Stanisława i jego stronników. Doniesienia o swej ucieczce z Gdańska, oblężonego przez wojska rosyjskie, Stanisław Leszczyński podał wtedy w głośnym liście do córki, wydanym już współcześnie drukiem i tłumaczonym na wiele języków europejskich. M. starała się wtedy przychodzić z pomocą poszczególnym Polakom, stronnikom bądź reprezentantom interesów jej ojca, część których przybyła następnie ze Stanisławem do Lotaryngii. Odbicie tych zabiegów znaleźć można m. in. w korespondencji Józefa Andrzeja Załuskiego. Gości z Polski (np. A. Naruszewicza) zapewniała jeszcze w początkach lat sześćdziesiątych o przywiązaniu do języka i kultury kraju ojczystego. Spowiednikami królowej byli zawsze polscy jezuici. Po śmierci Jana Radomińskiego (1756) stanowisko to objął matematyk Ignacy Biegański. Ok. r. 1760 M. wraz z ojcem ufundowała gabinety astronomiczno-fizyczne dla kolegiów jezuickich w Warszawie i Poznaniu. W wyposażeniu gabinetu poznańskiego znajdował się namalowany przez M-ę obraz. W styczniu 1764 myślała poważnie o szansach ponownej kandydatury Stanisława Leszczyńskiego na tron polski.
Od r. 1733 następowało coraz wyraźniejsze odsuwanie się Ludwika XV od żony; jego związki z kolejnymi kobietami, które uzyskiwały coraz pewniejszy status półoficjalny, a nawet oficjalny na dworze wersalskim, gnębiły bardzo M-ę. Starała się, zrazu niezbyt zręcznie i bez powodzenia, przeciwdziałać skłonnościom małżonka. Szczególne nasilenie kryzysu nastąpiło w okresie wpływów ambitnej M. A. de Châteauroux, jednak niebezpieczna choroba monarchy, na jaką zapadł w Metz (sierpień 1744), spowodowała przyjazd M-i i spektakularny zwrot w uczuciach króla. Krótkotrwały okres ponownego zbliżenia małżonków przyniósł wspólne odwiedziny u teściów królewskich w Lotaryngii oraz uroczysty wjazd do Paryża w listopadzie t. r. Był to szczytowy okres popularności pary królewskiej w całej Francji. Kolejny zwrot Ludwika XV w kierunku dawniejszych związków, który nastąpił już w t. r., przyjęty został przez M-ę dużo spokojniej. W długim okresie wpływów markizy de Pompadour (1745–64) umiała M. nawiązać z nią poprawne stosunki. Niemniej wokół obu kobiet skoncentrowały się wtedy wyraźnie przeciwstawne ogniska życia kulturalno-społecznego, a nawet i politycznego. Nosiciele zyskujących coraz szersze wpływy idei oświecenia skupiali się wokół faworyty królewskiej, obrońcy tradycji i prawowierności religijnej, zwani «pobożnymi» (dévots), szukali natomiast oparcia u królowej. W najbliższym otoczeniu M-i znajdowali się przy tym ludzie szerszych horyzontów umysłowych, nie pozbawieni własnych koncepcji reform państwowych, m. in. uczony historyk i prawnik prezydent Ch. J. F. Hénault (syn Monteskiusza), J. F. de Maurepas, księżna de Luynes i wiele związanych z nimi osób, szukających kompromisu między modnymi hasłami epoki a dawną tradycją kulturalną. Szczególne znaczenie miały bliskie związki z tym kręgiem delfina Ludwika, wychowanego pod wpływem matki i wykazującego pełne, bezkompromisowe przywiązanie do jej idei religijno-moralnych i państwowo-politycznych. M-ę łączyły też nici sympatii z synowymi, zarówno z pierwszą żoną delfina (od lutego 1745), infantką hiszpańską Marią Teresą Rafaelą, jak i, po rychłym jej zgonie (lipiec 1746), z drugą – Marią Józefą saską (zob.), choć była to córka «detronizatora» ojca, Augusta III. Wspólnie z ostatnią snuła nawet plany ponownego ożenku owdowiałego ojca z z księżniczką saską Krystyną (1762). Bardziej przewidujący politycy i ludzie dworu nie chcieli narażać się w tych warunkach przyjaciołom królowej, o minimalnych wprawdzie wpływach na rządy w państwie, lecz mającym perspektywy uzyskania decydującego znaczenia w przypadku zgonu Ludwika XV.
M. przez cały okres małżeństwa przebywała głównie w podparyskich rezydencjach królewskich: w Wersalu, Marly, Fontainebleau i Choisy, urządzając w nich skromne apartamenty zgodnie z własnymi zamiłowaniami artystycznymi. Rozwijała nadto pewne zdolności malarskie pod kierunkiem J. B. Oudry’ego (do 1755), sugerowała religijno-moralizatorską tematykę obrazów Ch. A. Coypela. Opiekowała się również muzykami i kompozytorami francuskimi, chętnie organizowała małe koncerty w swych apartamentach, uczestniczyła nawet w niektórych imprezach artystycznych prowadzonych pod egidą markizy de Pompadour. Kontynuowała rozległe lektury, miała też posiadać (wg Naruszewicza) wiele dzieł w języku polskim. Była autorką pomniejszych utworów religijno-moralnych, modlitewników i tworzyła zbiory myśli filozoficzno-moralizatorskich, które nie zostały wszakże nigdy wydane w postaci osobnej publikacji. Najwięcej energii i swych względnie skromnych środków finansowych M. poświęcała akcjom dobroczynnym: w r. 1737 ufundowała schronisko dla ubogich wyrobników paryskich, zakładała szkoły i zakłady wychowawcze dla ubogich dziewcząt z rodzin szlacheckich, organizowała rozmaite akcje charytatywne, wciągając do nich przedstawicieli dworskich kół.
W kręgu M-i z ubolewaniem komentowano wydarzenia lat pięćdziesiątych i początków lat sześćdziesiątych, związane z walką parlamentów, z wpływami duchowieństwa, którego ambicje rewindykacyjne reprezentował najpełniej bliski królowej arcybiskup Paryża Ch. de Beaumont. Szczególnym smutkiem napawały M-ę trudności zakonu jezuitów, usuniętego w końcu z terenu Francji (1764). Współcześni (Aublel de Maubuy, s. 119) wiązali – raczej chyba bezpodstawnie – z jej niezadowoleniem szykany, jakie spotkały w r.1761 księdza G. F. Coyera, autora wydanej właśnie „Histoire de Jean Sobieski, roi de Pologne”.
Schyłek życia przyniósł M-i serię dotkliwych strat, pozbawiających ją ludzi z najbliższego otoczenia. Dn. 20 XII 1765 zmarł po dłuższej chorobie ukochany syn Ludwik, delfin Francji, a 23 II 1766 sędziwy ojciec, z którym jeszcze latem (sierpień-wrzesień 1765) odbyła podróż po Lotaryngii, w czasie której spotkali się oboje z dowodami popularności osobistej w szerokich kręgach mieszkańców prowincji i północno-wschodniej Francji. Dn. 13 III 1767 zmarła delfinowa – Maria Józefa. Wkrótce M. zapadła również poważnie na zdrowiu i po dłuższych niedomaganiach, otoczona sympatią i żalem nawet ze strony Ludwika XV, zmarła w Wersalu 24 VI 1768. Pochowana została w opactwie Saint-Denis, serce umieszczono, wraz z ciałem ojca, w katedrze w Nancy. Bezpośrednio po pogrzebie opublikowano wiele mów żałobnych, wygłoszonych podczas uroczystości żałobnych, głównie przez przedstawicieli duchowieństwa francuskiego.
Z dziesięciorga dzieci M-i tylko dwoje dochowało się dalszego potomstwa: najstarsza Maria Ludwika Elżbieta (14 VIII 1727–1759), żona infanta hiszpańskiego i późniejsza księżna Parmy, oraz delfin Ludwik (4 IX 1729 – 20 XII 1765), który był m. in. ojcem trzech późniejszych królów francuskich: Ludwika XVI, Ludwika XVIII i Karola X; troje dzieci M-i zmarło przed osiągnięciem 10 roku życia: Maria Ludwika (1728 – 19 II 1733), książę d’Anjou (6 IV 1730 – 7 IV 1733) i Maria Teresa Felicyta (16 V 1736 – 28 IX 1744); Anna Henryka (14 VIII 1727 – 10 II 1752) zmarła również stosunkowo młodo. Cztery córki przeżyły matkę, pozostając do zgonu w stanie niezamężnym: Maria Adelajda (23 III 1732 – 27 II 1800), Wiktoria Ludwika (11 V 1733 – 7 VI 1799), Zofia Filipina (27 VII 1734 – 3 III 1782) oraz najmłodsza, która wstąpiła do zakonu, Ludwika Maria (5 VII 1737 – 21 XII 1787).
Podobizny: Statua wykonana przez O. Coustou (1731) w Muz. w Luwrze; M. jako westalka – portret przez S. Leszczyńskiego (olej., własność Musée Lorrain Nancy, reprod. w „Biul. Hist. Sztuki” 1973 nr 2 s. 185); Portret, w wieku paru lat – wraz z całą rodziną S. Leszczyńskiego, malowany przez D. Suart w Muz. Narod. w W. (reprod. Feldman J., Stanisław Leszczyński, W. 1959); Portrety wykonane przez: P. Goberta (1725), A. S. Belleta (ok. 1730), L. Tocqué’go (1740), C. Van Loo (1747), J. M. Nattiera (1748) i przez M. Q. de la Tour (u schyłku życia), (oryginały w Wersalu, Luwrze i innych muzeach francuskich); Nadto liczne miedzioryty i odbitki inną techniką na podstawie wymienionych portretów. (Dużo reprod. podobizn w: Konczyński T., Maria Leszczyńska, Kr. 1917); – PSB (Biegański Ignacy); – Bednarski S., Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce, Kr. 1933; Boyé P., Autour du mariage de Marie Leszczyńska. Quatre études inédites, Nancy 1933; tenże, Le mariage de Marie Leszczyńska et l’Europe, Nancy–Paris–Strasbourg 1939; tenże, Stanislas Leszczyński et le troisième traité de Vienne, Paris 1898; Feldman J., Stanisław Leszczyński, W. 1959; Konopczyński W., Stanisław Konarski, W. 1926; Leroy A., Marie Leczinska et ses filles, Paris 1948 (dużo reprod. portretów); Maubuy Aublel de, Vie de Marie Leczinska, princesse de Pologne, reine de France et de Navarre, Paris 1773; Nolhac P. de, Louis XV et Marie Leczinska d’après de nouveaux documents, Paris 1924; tenże, Versailles et la cour de France. Vol. 5. Louis XV et Marie Leczinska, Paris 1928; Proyart L. B., Vie de la reine de France, Marie Lecksinska, princesse de Pologne… écrite sur les mémoires de la cour par…, Bruxelles 1794 (i następne wydania, m. in. Paris 1826, skrócone tłumaczenie polskie Koch T., Maria Leszczyńska, królowa Francji, księżniczka polska, Kr. 1825, W. 1863 – bez podania nazwiska twórcy oryginału); Reaulx M. des, Le roi Stanislas et Marie Leczinska, Paris 1895; Rochefoucauld G. de la, Marie Leczinska femme de Louis XV, 1703–1768, Monaco 1943; Rostworowski E., Legendy i fakty XVIII w., W. 1963; tenże, O polską koronę, polityka Francji w latach 1725–1733, Wr.–Kr. 1958; Stryjenski C., La mère des trois derniers Bourbons Marie-Josèphe de Saxe et la cour de Louis XV d’après des documents inédits, Wyd. 2., Paris 1903; Wyleżyńska A., Maria Leszczyńska na dworze wersalskim, P. 1935; Wiele dalszej literatury szczegółowej, dotyczącej głównie stosunków M-i z ojcem i jego publikacjami zob. Nowy Korbut (Oświecenie), V; – Barbier E. J. F., Journal, Éd. A. de la Villegille, Paris 1847 (i następne wydania); Journal et mémoires du marquis d’Argenson, Éd. E. J. B. Rathery, Paris 1859–67 I–IX; Korespondencja Adama Naruszewicza 1762–1796…, Wyd. J. Platt, Wr. 1959; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, Oprac. B. S. Kupść, K. Muszyńska, Wr.–W.–Kr. 1967; Lettres des Leczinski à la comtesse d’Andlau et au maréchal du Bourg, Éd. Cormenin, „Revue Rétrospective” 1901; Lettres inédites de la reine Marie Leczinska et de la duchesse de Luynes au président Hénault, Éd. V. des Diguères, Paris 1886; Lettres inédites du roi Stanislas… à Marie Leszczyńska, Éd. P. Boyé, Paris–Nancy 1901; Marais M., Journal; Mémoires de M-me de Brancas; Mémoires de M-me de Genlis; Mémoires de marquis de Créqui; Mémoires du duc de Luynes; Mémoires du duc de Villars; Mémoires du président Hénault, Éd. F. Rousseau, Paris 1911; – Podstawowe materiały archiwalne w różnych archiwach i zbiorach francuskich, włoskich i innych, w polskich zbiorach przede wszystkim odpisy i tłumaczenia rozmaitych mów, pochwał oraz pism Stanisława Leszczyńskiego i innych, adresowanych do M-i (np. B. Czart.: rkp. 595, 652, B. Ossol.: rkp. 13 279, B. Uniw. Warsz.: rkp. 92, 93, 111, 280); – Nadto B. Jag.: rkp. 7664 (9 regestów listów M-i do kard. A. Falconieriego z l. 1726–32).
Ryszard W. Wołoszyński