Łopuszański Tadeusz Jan Paweł (1874–1955), minister oświaty, pedagog, działacz turystyczny, założyciel i dyrektor gimnazjum w Rydzynie. Ur. 15 I we Lwowie, był synem Edwarda i Walerii z Kotiersów. W r. 1891 ukończył gimnazjum Św. Anny w Krakowie, a następnie do r. 1896 studiował matematykę i fizykę na Wydziale Filozoficznym UJ. W r. szk. 1895–6 zaczął uczyć w gimnazjum Św. Anny w Krakowie, a w l. 1896–9 pracował w I Krakowskiej Szkole Realnej. Po zdaniu z wynikiem celującym egzaminu nauczycielskiego w r. 1899 objął stanowisko profesora gimnazjum w Rzeszowie, gdzie zorganizował laboratoria fizyczne i chemiczne oraz urządzał dla uczniów wędrówki wakacyjne; były to wówczas poczynania pionierskie. W tym czasie Ł. przetłumaczył i wydał podręcznik geometrii analitycznej F. Schura (W. 1901). W l. 1903–9 był nauczycielem II Krakowskiej Szkoły Realnej. W tym okresie wyjeżdżał do Wiednia, Szwajcarii, Francji i Anglii dla poznania organizacji tamtejszego szkolnictwa. W r. 1905 przewodniczył złożonej z krakowskich pedagogów Komisji reformy szkół średnich, utworzonej przy Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych. Wynikiem działalności Komisji był referat, którego Ł. był inicjatorem i głównym współautorem „Nasza szkoła średnia, krytyka jej podstaw i konieczność reformy”. Referat ten, wygłoszony i przedyskutowany na walnym zjeździe Towarzystwa, a następnie opublikowany w „Muzeum” w r. 1906, podejmował krytykę stanu szkolnictwa galicyjskiego, a równocześnie wysuwał projekty reformy. Ł. działał aktywnie również w Tow. Tatrzańskim, gdzie w l. 1906–7 pełnił funkcję przewodniczącego sekcji turystycznej, był członkiem wydziału oraz członkiem komisji redakcyjnej i komisji dla robót i przewodnictwa w Tatrach. Wraz z J. Chmielowskim, K. Bachledą i in. dokonał 26 VII 1905 pierwszego wejścia turystycznego na Żabi Szczyt Wyżni w Tatrach.
W l. 1909–12 i 1914–5 Ł. pełnił funkcję inspektora szkolnictwa ludowego w Krakowie i okręgu krakowskim, a równocześnie z ramienia Tow. Szkoły Ludowej organizował szkoły polskie na Śląsku Cieszyńskim. W r. 1909 wziął udział w II Polskim Kongresie Pedagogicznym we Lwowie, a wygłoszony na nim referat Ruchy reformatorskie na polu szkolnictwa średniego został opublikowany w „Muzeum” w r. 1910. W l. 1912–4 kierował prywatną eksperymentalną szkołą średnią w Prokocimiu koło Krakowa, będącą jednym z oddziałów Ogniska, założonego przez ks. J. Gralewskiego na wzór angielskich «new schools». W okresie pierwszej wojny światowej Ł. był inspektorem szkolnym w Lublinie i pow. lubelskim. We wrześniu 1917 został przeniesiony do Warszawy na stanowisko naczelnego inspektora szkolnictwa elementarnego w Departamencie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (WRiOP) Tymczasowej Rady Stanu, a w lutym 1918 mianowany został szefem sekcji szkolnictwa średniego Min. WRiOP. Popierany przez M. Rataja, a wbrew stanowisku warszawskich organizacji nauczycielskich forsujących kandydaturę S. Kalinowskiego, został Ł. mianowany 13 XII 1919 ministrem WRiOP w gabinecie L. Skulskiego i ustąpił wraz z tym gabinetem 24 VII 1920. Następnie od 7 VIII 1920 do 28 II 1927 był wiceministrem, kierując jednak faktycznie sprawami resortu oświaty, zwłaszcza w okresie, gdy funkcję ministrów sprawowali M. Rataj i A. Ponikowski. Ł. nie należał do żadnego stronnictwa, ale poglądami zbliżony był do prawicowych kół oświatowych. Jeszcze przed rozpoczęciem pracy w Ministerstwie wypracował koncepcję średniego szkolnictwa ogólnokształcącego, realizowaną w latach dwudziestych. W r. 1917 wystąpił z projektem takiego ustawienia systemu szkolnego, aby dokonywała się w nim selekcja młodzieży pod względem uzdolnień. W r. n. opublikował w „Przeglądzie Pedagogicznym” pracę Zagadnienia wychowania narodowego. Najpełniej przedstawił swe poglądy w publikacji, która ukazała się anonimowo, jako oficjalne wydawnictwo Min. WRiOP Program naukowy szkoły średniej (W. 1919). Centralnym zagadnieniem zawartym w tej pracy było pojęcie tzw. «podstawy wychowawczej» stanowiącej grupę pokrewnych przedmiotów szczególnie obficie wyposażonych w godziny nauczania i tworzących główny warsztat pracy kształcącej w szkole danego typu. Ł. postulował tworzenie czterech typów ogólnokształcących szkół średnich: od klasycznego po matematyczno-przyrodnicze, podkreślając dominującą potrzebę gimnazjów z przewagą programu nauk ścisłych. Z ramienia Min. WRiOP występował Ł. na tzw. Sejmie Nauczycielskim w kwietniu 1919. Wystąpienia i projekty Ł-ego, a zwłaszcza koncepcja selekcji, spotkały się z ostrą krytyką lewicowego odłamu nauczycielstwa, a w szczególności S. Sempołowskiej i M. Falskiego. W r. 1921 Ł. założył Komisję Pedagogiczną Min. WRiOP mającą na celu rozwój nauk o wychowaniu i wydawanie prac pedagogicznych, a w r. n. został członkiem komitetu organizacyjnego Polskiej Young Men’s Christian Association (YMCA). Od r. 1923 był też przewodniczącym Komisji Oceny Książek do Czytania dla Młodzieży Szkolnej.
Po przewrocie majowym usunięty ze stanowiska wiceministra WRiOP, Ł. został mianowany przewodniczącym Komisji Egzaminów Państwowych w Warszawie dla nauczycieli szkół średnich. W r. 1927 opublikował pracę Zawód nauczycielski (W. 1927, 2. wyd. W. 1928). W r. n. został dyrektorem eksperymentalnego Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich w Rydzynie (pow. Leszno), którym kierował do r. 1939. W tej elitarnej szkole, zapożyczając z wzorów angielskich tylko ogólną koncepcję zakładu wychowawczego na wsi, rozwinął własny program wychowania oraz wprowadził wiele oryginalnych pomysłów pedagogicznych dostosowanych do naczelnej idei szkoły – wychowania twórczej warstwy pracowników umysłowych. Szkoła miała specjalnie przez Ł-ego dobierany personel pedagogiczny, a każdy z nauczycieli opiekował się grupą 10–12 uczniów, którą prowadził od początku nauki szkolnej do matury. Ł. wprowadził znaczne zmiany do urzędowego programu nauczania, ograniczając zakres niektórych przedmiotów na rzecz prac ręcznych, wychowania fizycznego oraz wybranego przez ucznia głównego przedmiotu zainteresowań. Z inicjatywy Ł-ego szkoła prowadziła szeroką akcję społeczno-kulturalną, zakładając w r. 1933 dom oświatowy w miasteczku Rydzyna, w r. 1936 świetlicę we wsi Dąbcze, w r. 1938 budując dom ludowy w Moraczewie, tworząc kółka rolnicze oraz rozwijając akcję oświatową. Podsumowaniem działalności szkoły była obszerna monografia napisana przez Ł-ego Rydzyna. Gimnazjum im Sułkowskich (1928–1936), Rydzyna 1937. Ostatnie trzylecie istnienia szkoły zostało opracowane przez Ł-ego po drugiej wojnie światowej, a fragmenty opublikowane po jego śmierci („Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1960 nr 2).
W październiku 1939 Ł. przeniósł się do Pruszkowa koło Warszawy, a od listopada t. r. do maja 1942 przebywał w Krakowie, gdzie brał udział w naradach nad organizacją tajnego nauczania. Następnie do r. 1944 mieszkał w Żurawicy i Suliszowie w pow. sandomierskim, w l. 1945–8 w Krakowie, a ostatnie lata życia spędził w Gliwicach. Po r. 1945 czynił bezskuteczne starania o odbudowę zniszczonej w czasie wojny szkoły w Rydzynie i wznowienie jej działalności. Zmarł 19 IV 1955 w Chorzowie. Pochowany na cmentarzu w Gliwicach; ok. r. 1958 zwłoki zostały ekshumowane i przewiezione do Rydzyny. Odznaczony był m. in. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polonia Restituta, francuską Legią Honorową i Wawrzynem Akademickim. Ożeniony był z Ireną z Bizańskich. Dzieci nie miał.
Podręczna Encyklopedia Pedagogiczna, Oprac. F. Kierski; Chmielowski J., Przewodnik po Tatrach. Cz. 2: Tatry Wysokie, Lw. 1908 s. 201–2; – Araszkiewicz F., Szkoła średnia ogólnokształcąca w Polsce w latach 1918–1932, Wr.–W.–Kr. 1972; Chmaj L., Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, W. 1962; Dobrowolski S., Nowacki T., Szkoły eksperymentalne w Polsce 1900–1964, W. 1966; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Falski M., Koncepcja szkoły powszechnej i jej roli w ustroju szkolnictwa w okresie międzywojennym w Polsce, „Rozpr. z Dziej. Oświaty” T. 1: 1958 s. 181–6; [Hulewicz J.] Ordęga A., Główne cele polityki szkolnej obozu majowego, „Odnowa” R. 1: 1936 nr 11 s. 5–6; tenże, Udział Galicji w walce o szkolę polską 1899–1914, W. 1934 s. 77–80; Jedlewski S., Krytyka wychowania państwowego. Tendencje nacjonalistyczne w nauczaniu i wychowaniu okresu dwudziestolecia międzywojennego, „Studia Pedagog.” (W.) T. 7: 1959; Konarski K., Dzieje szkolnictwa w byłym Królestwie Kongresowym 1915–1918, Kr. 1923 s. 223, 261–2; Lipowska M., Koncepcja wykształcenia ogólnego w programach szkoły polskiej, Tor. 1961 s. 12, 18, 27, 29, 31, 32, 99, 106, 117, 121; Ługowski B., Rudziński E., Polska lewica społeczna wobec oświaty, W. 1960; Marciniak Z., Procesy zjednoczeniowe w ruchu nauczycielskim na ziemiach polskich w l. 1915–1919, W. 1969; Mauersberg S., Szkolnictwo powszechne dla mniejszości narodowych w Polsce w latach 1918–1939, W. 1968; Nasza walka o szkołę polską 1901–1917, W. 1934 II; Nawroczyński B., Polska myśl pedagogiczna, jej główne linie rozwojowe, stan współczesny i cechy charakterystyczne, Lw.–W. 1938; tenże, T. Ł. (1874–1955), „Ruch Pedagog.” R. 11: 1969 nr 1 s. 75–7; Schoenbrenner J., Ksawery Prauss i tak zwany program oświatowy Praussa, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 11: 1968 nr 1 s. 50; taż, Walka o demokratyczną szkołę polską w latach 1918–1922, W. 1963; Sempołowska S., Pisma pedagogiczne i oświatowe, W. 1962; taż, Z tajemnic ciemnogrodu (Walka o szkołę), W. 1924 s. 43, 44, 46, 52; Szczechura T., Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1919–1939, W. 1957; Trzebiatowski K., Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1918–1932, Wr.–W.–Kr. 1970; Wierzbicki Z. T., T. Ł., „Tyg. Powsz.” 1955 nr 46 s. 10; Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, W. 1964; – Konarski K., Dalekie a bliskie, Wr.–W.–Kr. 1965; Kroebl A., Kronika turystyczna za r. 1905, „Taternik” R. 1: 1907 nr 1 s. 7; O szkołę polską, Lw.–W. 1920 III 7, 93–5, 240; Rataj M., Pamiętniki (1918–1927), W. 1965; Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich..., Pod red. Z. Zagórowskiego, Lw.–W. 1924–6 I–II; Sprawy sekcji, „Taternik” R. 1: 1907 nr 5 s. 82–4; – „Dziennik Urzędowy Departamentu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego” R. 1: 1917/8 nr 2 s. 85, nr 7 s. 273, 275; „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej Polskiej” R. 2: 1919 nr 12/3 s. 420, R. 3: 1920 nr 20 s. 281, nr 23 s. 391, R. 10: 1927 nr 6 s. 186, nr 8 s. 234; „Pam. Tow. Tatrzańskiego” 1904 s. LXVI, 1906 s. 8, 24, 1907 s. 18, 40, 41; „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 3: 1960 nr 2 s. 41 (T. Nowacki); – Materiały do biografii oraz rękopisy niewydanych prac w posiadaniu Z. Bujakowskiego, Gliwice; – Relacje ustne rodziny i B. Nawroczyńskiego oraz Z. Wierzbickiego.
Stanisław Konarski