Płaza Tomasz (ok. 1512–1593), kanonik wiślicki, proboszcz kościoła Św. Szczepana w Krakowie, współpracownik Marcina Kromera. P. był plebejskiego pochodzenia, wywodził się ze wsi Płaza pod Chrzanowem (pisał się często «Thomas de Plaza»), w której w r. 1576 ukończył budowę kościoła parafialnego, lub z mieszczan z Wiślicy. Data urodzin: ok. r. 1512, pochodzi z jezuickiej zapiski pośmiertnej. Źródła nie mówią o młodości P-y nic, opracowania zaś popełniają wiele niedokładności, przypisując mu np. błędnie wydanie „Ad optimates Polonos” Andronika Tranquillusa w r. 1545 (zajmował się wydaniem tej książki w r. 1584). Wykształcenie odebrał chyba niewielkie, bo miał trudności z łaciną. Dn. 6 IX 1554 objął P. z prezentacji Mikołaja Salomona, dziedzica Mysłowic, plebanię w Modlnicy pod Krakowem. Był tam plebanem do r. 1578, przy czym w r. 1556 wydzierżawił dochody tej plebanii za 50 grzywien rocznie. Jednocześnie był P. sekretarzem, totumfackim i «wieczystym służebnikiem» Marcina Kromera. W r. 1555 jako ceniony skryptor przepisywał „Confessio” Stanisława Hozjusza. Lata 1558–63 spędził wraz z Kromerem w Niemczech, Austrii i Czechach, prowadząc jego dom i spełniając funkcję kuriera dyplomatycznego. Nawiązał wówczas kontakty z księgarzami niemieckimi, co ułatwiło mu podejmowanie inicjatyw wydawniczych. W l. 1563–5 przeprowadzał korektę dzieł Stanisława Orzechowskiego, w r. 1565 wydał na nowo „Confessio” Hozjusza, w r. 1566 postarał się o wydanie zbioru mów synodalnych Kromera, w r. 1567 wydał traktacik Hozjusza „De loco et authoritate Romani pontificis”, w r. 1570 Kromera „Catecheses” i „Historię prawdziwą…”, a w l. 1583–6 A. Possevina „De necessitate… cathechismi” i „Moscovię”. W l. 1577–8 postarał się o wydanie w Kolonii „Polonii” Kromera z własną (?) przedmową, broniącą polskości Śląska. W l. 1574–86 wydawał księgi liturgiczne dla diecezji polskich, a w l. 1579–89 przedsięwziął nie w pełni wykonany plan wydania materiałów do dziejów Polski (głównym osiągnięciem stało się tu najpełniejsze, kolońskie wydanie „De origine et rebus gestis Polonorum” Kromera). W l. 1569–89 w czasie pobytu Kromera na Warmii załatwiał jego interesy materialne i rodzinne w Małopolsce. Wynikiem tej więzi była obfita korespondencja P-y z jego patronem, składająca się z listów polskich przetykanych łaciną, ciekawych pod względem faktycznym i formalnym, choć nieco plotkarskich. P. pozostawał nadto w kontaktach z Jakubem Górskim, Jerzym Tyczynem, Łukaszem Górnickim, Bartoszem Paprockim, Tomaszem Treterem i Stanisławem Reszką. Sługą P-y był Wojciech Chotelski, kanonik wiślicki i pleban dobrowodzki, autor rocznika. Własny dorobek drukowany P-y nie był duży: przekład z łaciny M. Zittarda „Kazania o procesyjej z Ciałem Bożym” (1564), tekst polski „Katechezy” Kromera (1570) i ułożona po łacinie na podstawie Ewangelii Passio domini nostri Jesu Christi (Kolonia 1579). Prócz tego był może P. autorem opisu zburzenia zboru krakowskiego w r. 1587 (ogłosił H. Barycz w „Dokumenty i fakty z dziejów reformacji”, „Reform. w Pol.” R. 12: 1953–5).

Beneficja uzyskiwał P. przeważnie za sprawą Kromera. Najważniejszym z nich było probostwo Św. Szczepana w Krakowie, które otrzymał ok. r. 1565, pokonawszy kontrkandydata Andrzeja Patrycego Nideckiego (pozostawali później w przyjaźni). U wizytatora w r. 1568 uzyskał wysoką ocenę jako duszpasterz i kaznodzieja, a na plebanii Św. Szczepana najpewniej w zasadzie mieszkał. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przebywał często w Wiślicy jako kanonik w tamtejszej zubożałej kolegiacie. Rozwijał tam działalność gospodarczą, przeciwróżnowierczą i usiłował załagodzić spory kolegiaty z miastem. P. marzył, by w r. 1579 otrzymać kustodię wiślicką po Kromerze, ale mimo poparcia bpa krakowskiego Piotra Myszkowskiego u tegoż, nie dostał jej. Był dzierżawcą wsi kolegiackiej Chotel Czerwony i od 14 V 1578 tamtejszym plebanem. Zrezygnowawszy z plebanii chotelskiej otrzymał 11 VIII 1581 altarię św. Mikołaja w katedrze krakowskiej.

Już w latach sześćdziesiątych korespondował P. z niemieckim jezuitą Piotrem Canisiusem, toteż gdy jezuici powzięli zamiar utworzenia swojej misji zakonnej w Krakowie, wykorzystali przychylne nastawienie P-y. W r. 1579 A. Possevino, wystarawszy się o jezuicką misję papieską, skłonił P-ę do przyjęcia włoskich jezuitów (B. Ceriniego i L. Odescalchiego) do jego plebanii. Misja rozpoczęła działalność na początku marca 1579 i była finansowana przez papieża. P. miał z tego powodu sporo przykrości, a w wyniku narastającej atmosfery niechęci włoscy jezuici opuścili rychło Kraków; ich miejsce zajęli jednak jezuici polscy. W r. 1583 prowincjał jezuitów G. P. Campano podjął kroki w celu utworzenia w budynku plebanii Św. Szczepana nowicjatu zakonnego. Dn. 24 X 1583 uzyskał on zgodę bpa Myszkowskiego na objęcie przez jezuitów kościoła Św. Szczepana, z tym, że kościół ten utrzyma swój status kościoła parafialnego. Ponieważ zaś jezuici nie chcieli przejąć obowiązków proboszcza, przyjęto, iż będzie je pełnił «vicarius perpetuus», który zachowa dochody proboszczowskie i będzie podlegał wizytacji biskupiej. Osobną sprawą było nakłonienie P-y do przekazania plebanii na nowicjat. Na miejscu w Krakowie pertraktował z P-ą zaprzyjaźniony z nim Piotr Skarga, wspierany przez prowincjała i nuncjuszów. Campano wystarał się u króla 4 III 1585 o inkorporację kościoła Św. Szczepana do jezuickiej prowincji polskiej, zaś dla P-y o komendę na bogate (600 złp. rocznego dochodu) probostwo w Brześciu nad Bugiem. Dzięki staraniom jezuitów otrzymał P. nadto probostwo w Nowym Mieście Korczynie (ok. r. 1585) i kantorię łęczycką (ok. r. 1586). Niepowodzeniem skończyły się natomiast zabiegi protektorów P-y o kanonię katedralną krakowską i kanonię warmińską. P. niełatwo ustąpił z plebanii. Dwukrotnie jezuici kupowali mu dom. Wreszcie zadowolił się P. nabytą dlań kamienicą «Stręczkowską» (położoną naprzeciw kościoła), do której przeniósł się w r. 1586. Do końca życia zachował P. stanowisko wikariusza parafii Św. Szczepana. Zmarł w lipcu 1593.

Estreicher; Enc. Org. XX 838–9; Podr. Enc. Kośc.; PSB (Kromer Marcin, Myszkowski Piotr, biskup); Paprocki B., Gniazdo cnoty, Kr. 1578 s. 769; tenże, Herby; – Barycz H., Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego, Wr. 1981; Biecz, Pod red. R. Kalety, Wr. 1963 (na s. 333 podobizna autografu P-y); Bodniak S., Autorstwo Historii prawdziwej o przygodzie żałosnej księcia finlandzkiego Jana, „Pam. Liter.” R. 28: 1931 s. 79–86; Florczak Z., Udział regionów w kształtowaniu piśmiennictwa polskiego XVI wieku, Wr. 1967; Morawski K., Andrzej Patrycy Nidecki, Kr. 1892 s. 147–8, 361; [Nowakowski W.] Wacław z Sulgostowa, O cudownych obrazach w Polsce…, Kr. 1902 s. 512–13; Urban W., Z dziejów reformacji w Wiślicy, „Mpol. Studia Hist.” R. 2: 1959 z. 2/3 s. 39–42; Wiszniewski, Hist. liter. pol., VII 394–5, IX 169–71, 343; Wiśniewski J., Historyczny opis miast, zabytków i pamiątek w Pińczowskiem…, Mariówka 1927 s. 139; Załęski, Jezuici, I, IV cz. 1; – Andronicus Tranquillus, Ad optimates Polonos…, Kr. 1545 i 1584 s. 6; Arch. Zamoyskiego, II; Dokumenty i fakty z dziejów reformacji, Wyd. H. Barycz, „Reform. w Pol.” R. 12: 1953–5; Georgii Ticinii ad M. Cromerum epistulae (a. 1554–1585), Ed. G. Axer, Wr. 1975; Hosii epistolae, II; toż V, VI (Studia Warmińskie, XIII, XV, Olsztyn 1976–8); Kromer M., Historyja prawdziwa o przygodzie żałosnej książęcia finlandzkiego Jana…, Olsztyn 1974, komentarz J. Małłka s. 84–6; Listy ks. Piotra Skargi TJ z lat 1566–1610, Wyd. J. Sygański, Kr. 1912 s. 216–21, 230–1, 235–8; Literatura polska dawniejsza, Oprac. Sz. Żukowski, „Dzien. Wil.” 1816–18; Mon. Pol. Hist., III 217; Mon. Pol. Vat., IV–VI, VII 39–40, 75, 93–5, 101–2, 281, 283, 360, 506–7, 553, 620; Orichoviana, I; Stanislai Rescii Diarium 1583–1589, Kr. 1915; Starożytności historyczne pol., II 440–70; Wielewicki, Dziennik, I; Wybór źródeł do dziejów Kielecczyzny, Pod red. Z. Guldona, Kielce 1974 I 65, 69–73; – Arch. Kurii Metropol. w Kr.: Officialia, t. 85 s. 354–355, 859–861, t. 100 s. 483, t. 107 s. 709, 751, 795–803, t. 110 s. 134–136, 493, Episcopalia, t. 31 k. 185v., 197r.–198r., 283r., 286v., Wizytacja z depozytu Kapituły 1 s. 25–30; – Oryginalne listy P-y w korespondencji Kromera i in. przechowywane w B. Jag. (wg katalogu), B. Czart. (wg katalogu), Arch. Diec. Warmińskiej w Olsztynie i w Stifts-och Landsbiblioteket w Linköping (Szwecja); – B. Czart.: rkp. 3074 s. 130–133, 363–365; – Uzupełnienia Bronisława Natońskiego na podstawie: Arch. Prow. Mpol. T. J.; Poplatek J., Słownik jezuitów polskich XVI w. (Cerini, Odescalchi); Arch. Rom. S. J.: Polonica 66 (Domus Probationis SI Cracoviae ad S. Stephanum ab anno 1579 inchoatae Historia), Opera nostrorum – Op NN 336 (Possevino Antonio: Annalium quinquaginta annorum…), Op NN 328 (Copia de l’instruttione lasciata dal R. P. Possevino al P. Basilio Cerini, tamże listy: Cerini Basilio do generała Mercuriana z Krakowa 17 V 1579, Odescalchi Luigi do tegoż z Krakowa 18 V 1579, Cerini i Odescalchi do tegoż z Krakowa 11 i 12 VII 1597); – Skrzynecki R., Provinciae Poloniae SI ortus et progressus (Mikrofilm ze Lwowa – dawniej B. Ossol. – rkp. 628 k. 213, 214, 228, 256).

Wacław Urban