Na początku 1939 amerykański tygodnik „Time” uznaje Adolfa Hitlera człowiekiem roku. Agresywne zamiary wodza III Rzeszy są już wtedy oczywiste dla wszystkich. Szef polskiej dyplomacji Józef Beck spotyka się 6 stycznia z Hitlerem i Joachimem Ribbentropem. W zamian za ostateczne uznanie polskich granic, Niemcy żądają włączenia Gdańska do Rzeszy oraz wydzielenia eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej. Dwa dni później na naradzie na najwyższym szczeblu w Warszawie u prezydenta Ignacego Mościckiego z udziałem Edwarda Rydza-Śmigłego zapada decyzja o odrzuceniu niemieckich żądań terytorialnych.
Kiedy w sztabie głównym Wojska Polskiego trwa praca nad planem wojny z Niemcami, wojska hitlerowskie, 15 marca demonstracyjnie wkraczają do Pragi i tworzą protektorat Czech i Moraw. Równocześnie powstaje zależna od Niemiec formalnie niepodległa Słowacja. W tydzień później III Rzesza zmusza Litwę do odstąpienia ważnego portowego miasta Kłajpedy. W Polsce te działania są przyjmowane z najwyższym niepokojem. Nazajutrz po zajęciu Kłajpedy odbywa się tzw. mobilizacja alarmowa. Ekspansywne dążenia Hitlera zmuszają Londyn do porzucenia polityki ustępstw i ogłoszenia gwarancji dla Polski i innych krajów w razie zaatakowania ich przez Rzeszę. 31 marca Wielka Brytania składa oświadczenie o gwarancji niepodległość Polskim, ale na początku kwietnia dowództwo niemieckie ma już gotową ostateczną wersję planu ataku na Polskę. Ten plan o kryptonimie „Fall Weiss” Hitler zatwierdza 11 kwietnia. Wojna zbliża się wielkimi krokami. 28 kwietnia Niemcy wypowiadają polsko-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy z 1934 r.
Najbardziej niepokojące jest jednak ocieplenie w stosunkach dwóch śmiertelnych wrogów Polski. Na marcowym XVIII Zjeździe partii bolszewickiej Józef Stalin zapowiada zbliżenie radziecko-niemieckie. Po długich targach między mocarstwami, Stalin decyduje zawrzeć układ z Hitlerem. Wyrazem postępującego zbliżenia między obu totalitarnymi reżimami jest zastąpienie 3 maja na stanowisku sowieckiego komisarza spraw zagranicznych dyplomaty żydowskiego pochodzenia Maksima Litwinowa przez bardziej dla hitlerowców strawnego bolszewika Wiaczesława Mołotowa. Dwa dni później polski szef dyplomacji Józef Beck wygłasza w Sejmie głośne przemówienie, w którym jednoznacznie zapowiada, że Polska stanie do wojny w obronie swej suwerenności. Stanowisko władz polskich ma poparcie mocarstwa zachodnich. W 2 tygodnie po mowie Becka, w Paryżu podpisany zostaje protokół o natychmiastowej pomocy francuskich sił zbrojnych w wypadku niemieckiej agresji na Polskę. Wydaje się, że zdecydowane stanowisko Francji i Wielkiej Brytanii może ocalić pokój, ale w sierpniu w chwiejnej równowadze europejskiej następuje przełom - dwaj najgroźniejsi gracze - Hitler i Stalin – decydują się na sojusz. 23 sierpnia Ribbentrop i Mołotow podpisują w Moskwie pakt o nieagresji między Związkiem Sowieckim i III Rzeszą. Tajny protokół dołączony do tego układu przewiduje kolejny rozbiór Polski i dzieli strefy wpływów obu mocarstw w Europie Środkowej i Wschodniej. Koszmarna wizja sojuszu dwóch totalitarnych mocarstw staje się faktem. Okres poprawnych stosunków między Hitlerem i Stalinem potrwa blisko dwa lata, ale obie strony szczerze się nienawidzą i zbroją na potęgę. Hitler przed rozprawą ze Stalinem, chce jednak dojść do Pirenejów, a Stalin zamierza uprzedzić atak Hitlera i po rozgromieniu brunatnego imperium opanować Europę. W dłuższej perspektywie obie strony uważają wojnę między sobą za nieuchronną, ale chcą ją odroczyć, aby nasycić się mniejszymi zdobyczami i lepiej przygotować do ostatecznej konfrontacji.
Nazajutrz po pakcie Hitler-Stalin rozpoczyna się w Polsce częściowa mobilizacja. 25 sierpnia zostaje podpisany w Londynie angielsko-polski układ o wzajemnej pomocy militarnej w razie niemieckiego ataku. 30 sierpnia prezydent RP Ignacy Mościcki zarządza powszechną mobilizację. Nazajutrz Niemcy stawiają Polsce ultimatum, równocześnie organizując prowokację gliwicką, która jest pretekstem do wojny. 1 września nad ranem wojska hitlerowskie wkraczają na terytorium Polski. Rozpoczyna się największy i najbardziej krwawy konflikt w dziejach ludzkości. Trzeciego dnia zgodnie z gwarancjami, Francja i Wielka Brytania wypowiadają wojnę III Rzeszy. Na zachodzie rozpoczyna się „dziwna wojna”, w ramach której potężna armia francuska bezczynnie marnuje czas, przyglądając się jak armia hitlerowska miażdży jej polskiego sojusznika. 12 września alianci na konferencji w Abbeville decydują, że nie udzielą jednak Polsce pomocy. 17 września do wojny włącza się Stalin i to pozbawia Polskę wszelkich nadziei. W dniu agresji sowieckiej rząd polski przekracza granicę polsko-rumuńską. Wojsko polskie stawia jeszcze hitlerowcom zacięty opór w wielu miejscach, ale szans na zwycięstwo już nie ma. W dniu kapitulacji Warszawy, 28 września, III Rzesza i Związek Sowiecki dokonują wytyczenia granicy niemiecko-sowieckiej na terenie okupowanej Polski. Do układu o przyjaźni i granicy załączono trzy protokoły: jeden poufny i dwa tajne. Granica ustalona zostaje wzdłuż rzek Pisa, Narew, Bug, Wisłoka i San. Tego samego dnia Moskwa wysuwa ultimatum do rządów Litwy, Łotwy i Estonii, żądając zgody na wkroczenie Armii Czerwonej i założenie baz na ich terytorium. 2 października Armia Czerwona wkracza na Litwę, Łotwę i do Estonii. Trzy dni później, 5 października, pod Kockiem, Samodzielna Grupa Operacyjna Polesie składa broń, kończąc ostatnią bitwę kampanii wrześniowej. Tego dnia Hitler odbiera w Warszawie defiladę swoich zwycięskich oddziałów.
Jednak Polska jeszcze nie zginęła. Już 30 września Ignacy Mościcki przekazał urząd prezydenta Władysławowi Raczkiewiczowi, który powierza misję tworzenia polskiego rządu na emigracji gen. Władysławowi Sikorskiemu. W samej Polsce rozpoczyna się okupacyjny terror. Hitler podpisuje 8 października dekret o włączeniu do III Rzeszy polskich ziem zachodnich i północnych, a cztery dni później tworzy Generalne Gubernatorstwo. Na okupowanych terytoriach trwają represje wobec Polaków. 6 listopada hitlerowcy rozpoczynają skierowaną przeciw polskiej inteligencji Sonderaktion Krakau. W grudniu dochodzi do pierwszych masowych egzekucji ludności cywilnej: w Bochni rozstrzelane zostają 52 osoby, a w Wawrze 107.
30 października III Rzesza i Związek Sowiecki dokonują ostatnich uzgodnień co do podziału terytorium Polski. W miesiąc później, po wypowiedzeniu Finlandii paktu o nieagresji, Armia Czerwona dokonuje inwazji na ten kraj. Dwa tygodnie póżniej Związek Sowiecki zostaje wykluczony z Ligii Narodów. Jest już oczywiste, że trwa kolejna globalna wojna, która przemebluje układ nie tylko starego kontynentu ale i całego świata.
Na zdjęciu: Spotkanie sojuszników - żołnierze niemieccy oglądający radzieckie samochody pancerne. Zdjęcie wykonane w Lublinie we wrześniu 1939 r. Fotografia ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego.
(TŚ)