Szleyen z Szenwiców Zofia, pseud. i krypt.: Hélène Mistral, Z.S., Zofia S. (1904–1994), tłumaczka, autorka wspomnień, działaczka komunistyczna.
Ur. 25 XII w Łodzi, była córką Michała Szenwica, dyrektora fabryki tekstyliów Szai Rosenblatta, właściciela cegielni, współwłaściciela, wraz z bratem, składu chemikaliów, po r. 1915 buchaltera, i poślubionej w r. 1898 w Łodzi Estery (następnie Emilii, Emy) z domu Tom (1871–1926).
Uczęszczała do Gimnazjum dla Dziewcząt im. Elizy Orzeszkowej w Łodzi. Po zdaniu matury podjęła w r. 1922 studia chemiczne na Wydz. Filozoficznym UJ; równocześnie w l. 1925–6 zaliczyła trzy semestry na uniwersyteckim Studium Pedagogicznym. Wg własnych wspomnień, by zdobyć fundusze na naukę, przez rok pracowała jako guwernantka i korepetytorka we Włocławku. W r. akad. 1928/9 otrzymała absolutorium, po czym wróciła do Łodzi, gdzie w r. 1929 zatrudniła się w laboratorium Ubezpieczalni Społecznej, początkowo jako praktykantka, a od r. 1931 jako stała pracownica. W r. 1931 była jednym z członków założycieli Związku Chemików i Bakteriologów. Zajmowała się także twórczością literacką i w r. 1930 debiutowała wierszem Dwie proste, ogłoszonym w łódzkim „Głosie Porannym” (nr 134). Należała do grupy literackiej «Torpeda», założonej przez Leopolda Lewina i Stefana Głąba.
Dn. 17 XII 1931 wyszła w Łodzi za mąż za Mieczysława Szleyena (zob.), którego poznała w r. 1926 na studiach w Krakowie; wraz z nim utrzymywała odtąd kontakty z łódzkim aktywem Komunistycznej Partii Polski (KPP). Na łamach partyjnego organu, „Dwutygodnika Ilustrowanego” debiutowała w r. 1934 jako tłumaczka przekładem wierszy Christiana Morgensterna. Po uwięzieniu męża w grudniu t.r., a następnie jego wyjeździe za granicę w marcu 1936, przedostała się nielegalnie w czerwcu t.r. do Czechosłowacji, gdzie oboje krótko przebywali. Potem wróciła do Polski, lecz w maju 1937 przy pomocy KPP opuściła kraj i udała się przez Pragę do Paryża, a stamtąd do Madrytu. Zgłosiła się tam do Brygad Międzynarodowych i została sekretarzem redakcji „Dąbrowszczaka”, pisma 13. Brygady Międzynarodowej im. Jarosława Dąbrowskiego, a w r. 1938 jego barcelońskiej kontynuacji „Ochotnika Wolności”; na tych łamach publikowała wiersze, przekłady i reportaże. Wspólnie z mężem opracowała antologię „Karabin i serce. Listy Dąbrowszczaków” (Madryt 1937; opatrzyła posłowiem jej drugie wydanie, W. 1956). W czerwcu 1938 rozpoczęła praktykę w Zakł. Chemii Uniw. Barcelońskiego u A. Madinaveitji. Od lipca t.r. do stycznia 1939 pracowała pod Barceloną w laboratorium fabrycznym przy produkcji materiałów wybuchowych na potrzeby frontu. W tym okresie wstąpiła do Zjednoczonej Partii Socjalistycznej Katalonii (Partido Socialista Unificado de Catalüna). Po rozwiązaniu Brygad Międzynarodowych w październiku 1938 i klęsce wojsk republikańskich wyjechała 22 I 1939 z Barcelony do Sagaro, gdzie był organizowany szpital i obóz odjazdowy kobiet-ochotniczek.
Na początku lutego 1939 przedostała się S. do Francji. Internowana w Prowansji przebywała w obozach: St. Zacharie (od 7 II t.r. do końca czerwca), Vidauban (do początku grudnia), a następnie w Draguignan, gdzie pozostała również po zakończeniu internowania i od marca do lipca 1940 pracowała w laboratorium tamtejszego szpitala miejskiego. Po zajęciu Francji przez Niemców w czerwcu t.r. nawiązała kontakt z francuskim ruchem oporu. Pracując w prywatnym laboratorium przy aptece w Draguignan, była od końca r. 1941 czynna przy wydawaniu tajnego, komunistycznego pisma „La Lutte”, a do lata 1943 kierowała sekcją «Secours Populaire», niosącą pomoc imigrantom. W l. 1943–4 należała do aktywu Francs-tireurs et Partisans i jego bojowych jednostek – Main-d’œuvre Immigrée, prowadzących walki partyzanckie w okręgu Draguignan. Po wylądowaniu na południu Francji wojsk alianckich przeniosła się w sierpniu 1944, na polecenie sekcji polskiej Francuskiej Partii Komunistycznej, do Marsylii i podjęła pracę polityczną w środowiskach polskich; była też sekretarzem w marsylskiej sekcji Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Jako Hélène Mistral publikowała t.r. artykuły i reportaże w wydawanych w Paryżu czasopismach „Combat” i „La Tribune de L’Immigration”. Od stycznia 1945 przebywała w Paryżu; była tam członkiem redakcji czasopisma „Niepodległość”, ukazującego się później pt. „Gazeta Polska ”.
W lipcu 1945 wróciła S. do Łodzi; w tym czasie wstąpiła do Polskiej Partii Robotniczej (PPR). W l. 1945–6 pracowała w Spółdzielni Księgarsko-Wydawniczej «Książka»; w swoim wyborze i przekładzie opublikowała tu antologię poezji „Hiszpania walcząca” ([b.m.w.] 1945). Prawdopodobnie w r. 1947 przeprowadziła się do Warszawy, gdzie do r. 1952 pracowała w wydawnictwie «Książka i Wiedza» oraz podjęła systematyczną działalność translatorską. Z języka hiszpańskiego przełożyła powieść V. Blasco Ibañeza „Ziemia przeklęta” (W. 1947, wyd. 2, W. 1949, wyd. 3, W. 1951) oraz opowiadania A. P. Serrano „Niebo i ruiny” (W. 1948), a z języka rosyjskiego bajkę sceniczną S. Marszaka „12 miesięcy” (W. 1948). W r. 1948 uczestniczyła w organizowaniu Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu (25–28 VIII). Po połączeniu PPR z PPS została w grudniu t.r. członkiem PZPR. Od r. 1949 należała do Związku Literatów Polskich (ZLP). W sezonie 1949/50 była kierownikiem literackim Ludowego Teatru Muzycznego w Warszawie, dla którego adaptowała sztukę Włodzimierza Massa i Michała Czerwińskiego „Dorożką po Warszawie” (wyst. w r. 1949). Uczestniczyła w organizacji II Światowego Kongresu Obrońców Pokoju w Warszawie (16–22 XI 1950). W l. 1950–1 była zatrudniona w Biurze Współpracy z Zagranicą Min. Kultury i Sztuki, a w l. 1951–5 wchodziła w skład Zarządu Sekcji Tłumaczy ZLP.
Od początku l. pięćdziesiątych S. tłumaczyła dramaty F. Garcii Lorki: „Mariana Pineda” (W. 1950, wyst. Teatr Wybrzeże w Gdańsku w r. 1956), „Panna Rosita czyli Mowa kwiatów” (W. 1951, wyst. Teatr Ludowy w Warszawie w r. 1953), „Yerma ” (1951, wyst. Teatr Ateneum w Warszawie w r. 1957); opublikowała też w swym przekładzie jego „Wiersze i dramaty” (W. 1951). Na polski rynek czytelniczy wprowadziła pisarzy sympatyzujących z republikańską Hiszpanią: twórcę urugwajskiego E. Amorima („Księżyc odmieniał się nad Neuquenem, W. 1950, 1951), M. T. Léon („Przeciw wiatrowi i burzy”, W. 1951) i C. M. Arconadę („Nad Tagiem”, W. 1951, wyd. 2, W. 1952). Wspólnie z Zofią Szmydtową i Tomaszem Jodełką opracowała edycję, przełożonego przez Edwarda Boyé „Don Kichota” M. de Cervantesa Saavedry (W. 1952). Przetłumaczyła „Wesołą Walencję” Ibañeza (W. 1951, wyd. 2, W. 1953) oraz „Dwa światy” C. de la Mora (W. 1954), a także utwory pisarzy iberoamerykańskich: C. L. Fallasa („Miasteczko Yunai”, W. 1953) i N. Guillena („Śpiewak z Kuby”, W. 1954, „Trzystrunna gitara”, W. 1957). Swoje przekłady opatrywała wstępami.
W l. 1952–7 prowadziła S. wykłady i ćwiczenia z literatury hiszpańskiej w ramach zajęć zleconych w Katedrze Filologii Romańskiej Uniw. Warsz. Równocześnie z Kaliną Wojciechowską przetłumaczyła trzy powieści B. Péreza Galdósa: „Bailen” (W. 1955), „Marzec i maj” (W. 1955) oraz „Juan Martin el Empecinado” (W. 1957). Samodzielnie przełożyła jednoaktowy dramat R. Albertiego „Noc wojny w Prado” („Dialog” 1956 nr 2, wyst. Teatr Hybrydy Uniw. Warsz. w r. 1962). Dn. 3 IV 1957 była współzałożycielką i do r. 1961 prezesem Klubu Przyjaciół Kultury Iberyjskiej. W dwudziestą rocznicę powstania Brygady im. Dąbrowskiego opracowała książkę „Ochotnicy wolności. Księga wspomnień Dąbrowszczaków” (W. 1957). W r. 1958 została członkiem polskiego PEN Clubu.
W r. 1957 przebywała S. w Hiszpanii na kursach języka i kultury dla cudzoziemców, a następnie odbyła podróż po tym kraju, którą opisała w książce Hiszpańskie lato (W. 1961). W tym czasie poświęciła się niemal całkowicie twórczości translatorskiej. Przełożyła „Opowieść o Cydzie” M. T. Leon (W. 1958) oraz wiersze do swej antologii „O pasterzach, Maurach i damach. Hiszpańskie romance” (W. 1960), a także wspomnienia z wojny hiszpańskiej pt. „Dobry wiatr alisio” I. Hidalgo de Cisnerosa (W. 1961), ponadto powieści: „Złota fontanna” Péreza Galdosa (W. 1961) i „Rodzina Pascuala Duarte” C. J. Celi (W. 1963) oraz sztukę G. de Castro „Cyd pod Zamorą”, którą również adaptowała na potrzeby Teatru Powszechnego w Warszawie (wyst. w r. 1962). Powróciła do twórczości Garcii Lorki, tłumacząc „Romans Perlimplina i Belisy” (wyst. Teatr Lalek «Groteska» w Krakowie w r. 1958), „Szopkę Don Cristobala” (wyst. razem z poprzednim tamże) oraz „Teatro breve. Groteski teatralne” (Kr. 1966), a wspólnie z Juliuszem Chodackim „Czarującą szewcową” (wyst. Teatr Rozmaitości w Poznaniu w r. 1965, Telewizja Polska w r. 1983, wyd. w: „Dramaty”, Kr. 1968). Zredagowała i opatrzyła wstępem „Wiersze wybrane” Albertiego (W. 1963).
W l. sześćdziesiątych ogłosiła S. dwa tomy wspomnień. Okresowi dzieciństwa, nauki i działalności w Brygadach Międzynarodowych poświęciła tom Wiatraki i Messerschmitty (W. 1963, wyd. 2, W. 1965), a czasom drugiej wojny światowej tom Mistral w dolinie (W. 1965). W r. 1967 wydała antologię młodej poezji kubańskiej „Dotykam twoich brzegów” (W.) oraz przetłumaczyła „Intermedia” Cervantesa (Kr., wyst. Teatr Studyjny’83 im. Juliana Tuwima w Łodzi w r. 1985). We współpracy z Wojciechowską opublikowała opowiadania pisarza meksykańskiego S. Pitola „Każdy ze swoim piekłem” (W. 1967), a samodzielnie (przed r. 1968) „Dom Bernardy Alba” Garcii Lorki (wyst. Teatr im. Stefana Jaracza w Olsztynie w r. 1977, wyd. w: „Dramaty”, Kr. 1968). Razem z Janem Zychem przetłumaczyła wiersze do „Poezji wybranych” Guilléna (W. 1969), opowiadania „Nic tu nie zmyślono” (Kr. 1970) i powieść „Ulica Valverde” M. Auba (Kr. 1972), wspomnienia Cisnerosa „Lotnik republiki” (W. 1970), „Dramaty” Albertiego (W. 1972) oraz debiutancką powieść R. F. Sáncheza „Doświadczenia i wędrówki chłopca Alfanui” (Kr. 1973), a także powieść „Tyran Banderas” R. del Valle-Inclán (Kr. 1973). Z Andrzejem Sobolem-Jurczykowskim przetłumaczyła opowiadania Pitola „Przedślubne spotkanie” (W. 1974).
W l. 1973–5, w trakcie organizowanych przez ZLP kursów dla młodych tłumaczy, S. prowadziła zajęcia z przekładów literackich z języka hiszpańskiego. W tym czasie przetłumaczyła: powieści „Spiskowcy w teatrze „Principal” R. Solisa (W. 1974) i „Miłość i pedagogikę” M. de Unamuno (Kr. 1975), utwory dramatyczne „Dziwadła i makabrydy” Valle-Inclána (Kr. 1975), powieść pisarza renesansowego F. Delicado „Konterfekt zalotnej Andaluzyjki” (Kr. 1976) oraz „Peribãneza i Komandora” C. F. Lopego de Vegi (Kr. 1976, Polskie Radio w r. 1977), a także wspomnienia P. Nerudy „Wyznaję, że żyłem” (W. 1976). W r. 1978 opracowała antologię „Z Hiszpanią w sercu. Poeci hiszpańskiej walki i nadziei” (Kr.), a wspólnie z Zychem w wersji dwujęzycznej „Wiersze wybrane” Guilléna (Kr., wyd. 2, W. 1985).
W r. 1980 wystąpiła S. z PZPR. Po rozwiązaniu ZLP w r. 1983 nie weszła już do nowego Związku. Przetłumaczyła w tym okresie „Niezwyczajne przygody Persilesa i Sigismundy” Cervantesa (Kr. 1980) oraz czternastowieczną „Księgę dobrej miłości” Juana Ruiza (W. 1980). Dokonała wyboru i przekładu utworów do antologii „Czekając na lubego. Poezja miłosna dawnej Hiszpanii” (Kr. 1981). W l. osiemdziesiątych przełożyła też „Nowele dla Marcii Leonardy” Lopego de Vegi (Kr. 1981), pamiętnik „Utracony raj” Albertiego (Kr. 1982), „Odę do typografii” Nerudy (W. 1982), „Wiersze” J. Martiego (Kr. 1985) i powieść „Misericordia” Péreza Galdósa (Kr. 1985). W r. 1985 została członkiem honorowym Związku Hispanistów Polskich przy Wydz. Iberystyki Uniw. Warsz., a w lutym r.n. wstąpiła do Stow. Tłumaczy Polskich. W dalszym ciągu udostępniała polskiemu czytelnikowi twórczość Garcii Lorki: sztuki „Publiczność” (Kr. 1982, wyst. pt. „Sztuka bez tytułu. Publiczność” w Teatrze Studyjnym’83 w r. 1984) i „Kiedy minie pięć lat” (wyst. w Teatrze Dramatycznym w Słupsku w r. 1988) oraz wybór wierszy, prozy i listów „Od pierwszych pieśni do słów ostatnich” (Kr. 1987), a także „Suity i sonety” (W. 1989). S. zmarła 30 X 1994 w Warszawie, została pochowana na cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Była odznaczona m.in. Krzyżem Grunwaldu III kl. (1945), Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1956) oraz hiszpańskim La Medalla de Oro al Mérito en las Bellas Artes (1990).
W małżeństwie z Mieczysławem Szleyenem, bratankiem Adolfa Włodzimierza Szleyena (zob.) miała S. córkę Helenę (ur. 1937).
Almanach Sceny Polskiej za l. 1994–9, W.; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., III; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Dziarnowska J., Za wolność naszą i waszą, „Trybuna Liter.” 1958 nr 8; [Rec. z Hiszpańskiego lata]: „Nowe Książki” 1961 nr 7 (A. Mostowicz); [Rec. z „Ochotników wolności”]: „Życie Partii” 1957 nr 7 (J. Broszkiewicz); [Rec. z Wiatraków i Messerschmittów]: „Nowe Książki” 1964 nr 1 (A. Mostowicz), „Życie Partii” 1964 nr 2 (Z. Sielczak); – „Kierunki” 1987 nr 5 (wywiad ze S.); – Nekrologi: „Przekrój” 1994 nr 47, „Więź” 1995 nr 1; – AAN: sygn. 395/II/4, 395/II/5, 395/ II/8 (koresp. S. z mężem); Arch. UJ: sygn. WF II 407, WF II 411, WF II 415, WF II 424, WF II 427, S II 654–656; Arch. Uniw. Warsz.: Składy osobowe pracowników; – Informacje Krzysztofa Toma z W.
Joanna Zawadzka