Skiwski Jan Emil Władysław, główne pseud. i krypt.: J., (J.), J.S., j.e.s., (j.e.s.), J.E.S., (jes), Jes., Yes., S.J., S.J.E., A. Grzegorzewski, Karol Ignacy Hołobocki, Antoni Krystek, Karol Rogaliński, Jan Rogall, Jan Rogalski (1894–1956), krytyk literacki, publicysta, poeta, tłumacz. Ur. 13 II w Warszawie. Był wnukiem drukarza Emila Skiwskiego (zob.), synem Jana Kazimierza, warszawskiego drukarza i wydawcy, oraz Zofii Wandy z Maleszewskich, córki Władysława Józefa Maleszewskiego (zob.).
W r. 1906 S. wstąpił do siedmioklasowej Szkoły Realnej Prywatnej Witolda Wróblewskiego; naukę w niej przerwał w grudniu 1909 po ukończeniu klasy szóstej. Dalszą naukę pobierał w gimnazjum filologicznym w Moskwie, dokąd przeniósł się jego ojciec. W r. 1914, po wybuchu pierwszej wojny światowej, powrócił do Warszawy, gdzie został wcielony do armii rosyjskiej. Jego losy wojenne nie są bliżej znane. Do Polski powrócił w r. 1918. W t. r. wstąpił na Wolną Wszechnicę Polską w Warszawie, gdzie studiował historię filozofii. W r. 1919 zadebiutował na łamach tygodnika „Świat” nowelą Gorączka. W r. 1920 brał udział w wojnie polsko-sowieckiej, walcząc w 11. p. ułanów. Po demobilizacji kontynuował studia na Wolnej Wszechnicy Polskiej, w l. 1921–3 pracował także jako bibliotekarz. W trakcie studiów przez dwa lata był seniorem seminarium filozoficznego, opublikował tłumaczenie „Wstępu do historii filozofii” F. G. Hegla (W. 1924). W l. 1924–5 był wolnym słuchaczem na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz. W l. 1924–7 pracował w bibliotece tegoż uniwersytetu.
W r. 1926 S. rozpoczął współpracę z prasą związaną z Narodową Demokracją, głównie z dwutygodnikiem „Myśl Narodowa”, gdzie publikował artykuły polityczne i literackie. Część z nich zebrał w tomie zatytułowanym Poza wieszczbiarstwem i pedanterią. (Żeromski pisarz i apostoł oraz inne szkice krytyczne), (P. 1929), w którym znalazła się m. in. obszerna, bardzo krytyczna, analiza pisarstwa Stefana Żeromskiego i jego wpływu na inteligencję polską oraz entuzjastyczny szkic o nacjonalizmie M. Barrèsa. Książka, a zwłaszcza szkic o Żeromskim, była szeroko komentowana. Obok słów uznania (I. Chrzanowski: «Rozprawa ta należy do najświetniejszych rzeczy, jakie polska krytyka literacka zapisała w swych rocznikach») wzbudziła wiele polemik (m.in. W. Borowego, S. Kołaczkowskiego, K.Troczyńskiego).
Po przeniesieniu się w r. 1927 do Poznania S. był przez krótki czas urzędnikiem państwowym, a od końca r. 1927 sekretarzem redakcji tygodnika „Tęcza”. Brał wówczas aktywny udział w życiu literackim Poznania, m. in. uczestniczył w popularnych «Czwartkach literackich» w Pałacu Działyńskich, był też jednym z inicjatorów zmian w konserwatywnych władzach tamtejszego oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP) w r. 1933. Z „Tęczy” odszedł w sierpniu 1929 na skutek konfliktów ideowych z katolickim wydawcą pisma. Bezpośrednią przyczyną tego kroku był entuzjastyczny artykuł S-ego o pisarstwie Tadeusza Żeleńskiego (Boya) opublikowany na łamach „Wiadomości Literackich” (Problemat Boya, nr 11). Z pismem tym S. współpracował do r. 1933. W tym czasie pozostawał w bliskich kontaktach z Boyem, którego twórczość literacką wysoko cenił, odcinając się od jego publicystyki społecznej (głośny szkic Życie ułatwione, „Wiad. Liter.” 1931 nr 47). Z czasem S. dystansował się zresztą coraz wyraźniej od całego środowiska skupionego wokół „Wiadomości Literackich” (polemiki zwłaszcza z Antonim Słonimskim), stając się w 2. poł. l. trzydziestych jego zdecydowanym adwersarzem. Od maja do sierpnia 1930 przebywał jako stypendysta rządu polskiego w Paryżu. W r. 1931 podpisał zbiorowy, kolejny protest literatów w sprawie brzeskiej („Robotnik” nr 16). W r. 1933 powrócił z Poznania do Warszawy. W tym czasie nawiązał szeroką współpracę z prasą warszawską, głównie z „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Gazetą Polską” oraz „Pionem”, gdzie publikował artykuły poświęcone przede wszystkim współczesnej literaturze polskiej i francuskiej oraz problematyce religijnej i kulturalnej. Ogłosił w nich m. in. «religię kultury», postulował twórczość literacką intelektualnie pogłębioną i odkrywczą, wolną od dydaktyczno-społecznych powinności.
W r. 1935 S. opublikował tom Na przełaj (W.), w którym znalazły się szkice znane z „Wiadomości Literackich” i „Pionu”. Na przełaj wysoko oceniła ówczesna krytyka literacka (m. in. J. Maśliński, W. Kubacki, L. Fryde, K. Kuryluk, S. Rogoż), uznając S-ego za jednego z czołowych publicystów literackich. W jego pisarstwie ceniono przejawy postawy klerkowskiej, przekorną nieufność wobec rozpowszechnianych opinii, dążenie do niezależności intelektualnej, polemiczną pasję. Zaskakujące zmiany ideowych i literackich sympatii sprawiały, że S. był postrzegany jako publicysta «bez pozycji» (L. Fryde), a nawet «bez pionu» (S. Piasecki), nie dający się jednoznacznie zakwalifikować po żadnej stronie ówczesnych sporów literackich i ideologicznych.
S. próbował w tym czasie swoich sił także jako tłumacz literatury francuskiej (m. in.: „Kłębowisko żmij” F. Mauriaca, W. 1932; sztuka „Maszyna piekielna” J. Cocteau wyst. Warszawa 1935, fragment druk. w „Pionie” 1934; „Powrót z ZSRR” A. Gide’a, W. 1937) oraz jako poeta (Człowiek wśród potworów (Peregrynacje), W. 1930). Począwszy od poł. l. trzydziestych coraz więcej uwagi poświęcał radiu. Pisał o nim na łamach „Anteny” i „Pionu” (dział «Sztuka i antena»), występował w radiu z własnymi odczytami na tematy literackie (np. w ramach cyklu «Co czytać?»), był wreszcie autorem (Diabeł, 1936, Żona Lota, 1937) oraz reżyserem słuchowisk radiowych (m. in. „Gospodarz i parobek” wg L. Tołstoja, 1935, „Kajus Cezar Kaligula” wg Karola Huberta Rostworowskiego, 1936, „Naszyjnik” wg G. de Maupassanta, 1937). Od r. 1936 (do wybuchu wojny we wrześniu 1939) był członkiem Komisji Literackiej Polskiego Radia w Warszawie. W maju 1935 S. wszedł w skład Zarządu Głównego ZZLP. W lutym 1937 poparł w wielu artykułach drukowanych na łamach „Kuriera Porannego”, z którym był przez krótki czas związany, program Obozu Zjednoczenia Narodowego. W tym czasie był uważany za zwolennika skrajnie prawicowego skrzydła sanacji. Deklarował się jako zwolennik «totalizmu na miarę polską zakrojonego». W r. 1939 został wybrany na wiceprezesa ZZLP. Wszedł także do władz polskiego PEN-Clubu. Jesienią t.r. miał objąć stanowisko redaktora naczelnego „Pionu”.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. pozostał w Warszawie. Brał aktywny udział w podziemnym życiu literackim stolicy. W sierpniu 1940 na wieczorze w salonie literackim Rity Rey odczytał w obecności m. in. Zofii Nałkowskiej i Karola Irzykowskiego fragmenty swojej powieści psychologicznej Czad. Proniemieckie stanowisko S-ego i deklarowane przezeń w tym czasie poparcie dla polityki hitlerowskiej sprawiły, że był bojkotowany przez część warszawskiego środowiska literackiego. W r. 1941 złożył Czad do druku w założonym przez Niemców «Wydawnictwie Polskim». Stało się to przyczyną potępienia S-ego przez podziemną prasę, która podniosła dodatkowo zarzut, że objął on funkcję kierownika literackiego w «Wydawnictwie Polskim». We wrześniu t. r. związany z Armią Krajową „Biuletyn Informacyjny” doniósł, że sprawę S-ego przekazano do stołecznego Sądu Specjalnego z wnioskiem o nałożenie nań kary infamii, do czego ostatecznie nie doszło. Po orzeczeniu sądu koleżeńskiego, w skład którego wchodzili K. Irzykowski, Ferdynand Goetel i Leopold Staff, S. wycofał Czad z wydawnictwa. Dn. 10 IV 1943 S. znalazł się w delegacji zaproszonej przez Niemców do Katynia, gdzie był świadkiem ekshumacji zwłok polskich oficerów, ofiar NKWD. Po powrocie do Warszawy wieczorem 11 IV t. r., wbrew zakazowi władz podziemnych, udzielił wywiadu dla wydawanej przez okupanta prasy polskojęzycznej, w którym odpowiedzialnością za zbrodnię katyńską obciążył władze sowieckie. Wywiad został opublikowany m. in. w „Nowym Kurierze Warszawskim”, „Kurierze Częstochowskim” i wileńskim „Gońcu Codziennym”. S. wziął też udział w zorganizowanej przez władze okupacyjne inspekcji niemieckich obozów jenieckich dla polskich oficerów.
Od 17 IV 1944 do stycznia 1945 wraz z Feliksem Burdeckim oraz Jerzym de Nisau S. opublikował 15 numerów dwutygodnika politycznego „Przełom” wydawanego, jak głosił podtytuł, kolejno w Racławicach, Wieliczce, Warszawie i Krakowie. Faktycznie pismo było przez dłuższy czas redagowane w Bytomiu, gdzie zamieszkał S. wraz z pozostałymi redaktorami „Przełomu”. Zanim doszło do wydawania dwutygodnika S. był przez krótki czas aresztowany przez Niemców, podejrzewających go o związki z podziemiem. Pierwszy numer „Przełomu” został na początku maja rozesłany do wybranych osób drogą pocztową. Dn. 17 V t. r. pismo pojawiło się w powszechnej sprzedaży, głównie na terenie Warszawy i Krakowa. W artykułach publikowanych w „Przełomie” S. bardzo krytycznie oceniał politykę koalicji antyniemieckiej, zwłaszcza rządu polskiego w Londynie, oraz władz podziemnych w kraju, która jego zdaniem skazywała kraj na okupację sowiecką. Uważał, że w obliczu perspektywy wkroczenia Armii Czerwonej Polacy powinni zaprzestać walki z Niemcami i nie przeszkadzać im w walce z Rosją Sowiecką, która była w jego ocenie śmiertelnym zagrożeniem dla kultury europejskiej. Dn. 30 IX 1944 złożył na ręce sekretarza Generalnego Gubernatorstwa J. Bühlera memoriał Nowe aktualne zagadnienia propagandy, apelujący o «większe zrozumienie potrzeb» narodów okupowanych i «lepsze traktowanie swych aryjskich braci», a także o rozwinięcie wśród nich pracy wychowawczej szerzącej zasady narodowego socjalizmu. Wraz z pozostałymi redaktorami „Przełomu” S. wszedł także do Polskiej Ligi Antybolszewickiej. Jego działalność spotkała się z bardzo ostrym potępieniem prasy podziemnej, w tym „Rzeczypospolitej Polskiej”, organu Delegatury Rządu na Kraj, która zarzucała S-emu zdradę i kolaborację z propagandą hitlerowską. Z tego też powodu podejmowane były próby zamachu na życie S-ego.
We wrześniu 1944 S. wraz z innymi redaktorami „Przełomu” przeniósł się do Krakowa. Miasto to opuścił w styczniu 1945. W lutym t. r. znalazł się na terenie południowych Niemiec (Neuhaus, Wildflecken-Durzyn). W maju t. r. dotarł do Austrii (Kufstein, Innsbruck, Brennen). W kraju tymczasem 10 VII t. r. został rozesłany za nim list gończy. S. został też potępiony za kolaborację z Niemcami na I Zjeździe Delegatów ZZLP. Na początku 1946 r. S. przebywał już jako Jan Rogalski we Włoszech. Po krótkim pobycie w Weronie, starał się zatrzymać przy stacjonującym w Anconie II Korpusie Polskim. Gdy ujawnił swoje prawdziwe nazwisko, został na blisko rok osadzony w areszcie w Rimini. Zwolniony na początku r. 1947, mieszkał w obozach dla uchodźców politycznych (Barletta, Bagnoli koło Neapolu). W lipcu t. r. władze Polski Ludowej wystąpiły do rządu włoskiego o jego ekstradycję. W r. 1948 S. wyemigrował do Caracas w Wenezueli, gdzie pracował jako bibliotekarz w tamtejszej Biblioteca Nacional. Działał w zarządzie Stow. Polaków w Wenezueli (Union Polacca), wchodził w skład polskiej delegacji w wenezuelskim Centralnym Komitecie Uchodźców (El Central Comite de los Refugiados en Venezuela). Zajmował się także redagowaniem miesięcznika „Polak w Wenezueli”. W dn. 7–13 VI 1949 odbył się przed Sądem Okręgowym w Krakowie zaoczny proces S-ego, w którym został oskarżony z art. 1 i 2 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dn. 31 VII 1944 o współpracę z okupacyjną prasą niemiecką, wydawaną w języku polskim. Wyrokiem z dn. 13 VI t. r. został skazany na karę dożywotniego więzienia oraz utratę praw publicznych i obywatelskich. Jeszcze w r. 1947 S. nawiązał kontakt z prasą emigracyjną, głównie z paryską „Kulturą”, w której opublikował pod pseudonimami kilka artykułów na tematy literackie i polityczne. Zmarł w Caracas na atak serca 2 III 1956.
S. był od r. 1922 żonaty z Jadwigą Sabiną z domu Kamińską (1890–1948), bibliotekarką, z którą miał syna Tomasza (1923–1996), bibliotekarza. Od r. 1933 S. żył w separacji ze swoją żoną i związał się z Genowefą Rogalską z domu Okonek (ur. 1911), z którą miał dwóch synów: Romana (ur. 1936) i Wojciecha (ur. 1941) Rogalskich, informatyków.
Fot. w: „Tęcza” 1929 nr 7, „Wiad. Liter.” 1930 nr 2, 1935 nr 20, „Gaz. Ilustr.” (Berlin) 1943 nr 16–17, 18 (fot. z pobytu w Katyniu), „Dzien. Pol.” 1945 nr 158 (fot. listu gończego); – Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III (bibliogr.); Czachowska, Literatura pol. Bibliogr.; Enc. Wiedzy o Książce; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1994–6 I–IV; – Chrzanowski I., Śmiały i mądry głos krytyki literackiej, „Tęcza” 1929 nr 6–7 (fot.); Dobroszycki L., Reptile Journalism, New Haven–London 1994; Działalność poznańskiego oddziału Związku Literatów Polskich w latach 1921–1971, P. 1971; Fik M., Skiwski, zdrajca heroiczny?, „Puls” R. 15: 1993 nr 4; Fryde L., [Rec. Na przełaj], „Droga” 1935 nr 7–8 s. 703–6; Gondek L., Polska karząca 1939–1945, W. 1988; Kaliszewski W., 60 lat ZLP, „Twórczość” R. 36: 1980 nr 8; Kwiatkowski M. J., „Tu Polskie Radio Warszawa…”, W. 1980; Pawlak E., Życie literackie Poznania w latach 1917–1939, P. 1971; Pleszkun-Olejniczak E., Literatura w Polskim Radiu w okresie międzywojennym, „Prace Polon.”, S. 45, 1989 s. 187–8; Piasecki S., Mecenas Skiwski, w: tenże, Prosto z mostu, W. 1934 s. 101–7; Słuchowiska polskiego radia 1925–1939, „Pam. Teatr.” R. 22: 1973 z. 3–4; Tydzień kulturalny, „Prosto z mostu” R. 5: 1939 nr 30; Urbanowski M., Sprawa Jana Emila Skiwskiego, „Arka” R. 11: 1993 nr 43 s. 133–52 (bibliogr.); Wójcik W., Prasa gadzinowa Generalnego Gubernatorstwa, Kr. 1988 s. 77–80; – Dąbrowska M., Dzienniki powojenne 1945–1949, W. 1996 s. 66–8, 106; Irzykowski K., Notatki z życia, obserwacje i motywy, W. 1964; J. E. Skiwski – M. Wańkowicz: Korespondencja, Oprac. M. Urbanowski, „Arcana” R. 3: 1997 nr 18; Kisielewski S., Abecadło Kisiela, W. 1990; Krzywicka I., Wyznania gorszycielki, W. 1995 s. 232; Mackiewicz J., Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984 s. 93–7; Nałkowska Z., Dzienniki, W. 1996 V; Steinhaus H., Wspomnienia i zapiski, Londyn 1992; Wołoszyk F., Ogień i łzy, Detroit 1982; – Arch. Gł. Kom. Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w W.: Akta Najwyższego Trybunału Narodowego, proces J. Bühlera, t. 380 s. 77, t. 385 s. 144–146; Arch. Uniw. Warsz.: Teczka osobowa S-ego, nr albumu 1295; B. Jag.: rkp. przyb. 546/88 (Zeznanie J. Wiktora); B. Narod.: rkp. III 9665 t. 21, rkp. 7419 t. 26 (Koresp. S-ego z J. K. Kochanowskim, K. W. Zawodzińskim, W. Borowym); B. Uniw. Warsz.: Urzędnicy Biblioteki Uniw. Warsz. z l. 1915–30, III P–Ż., rkp. 588–VIII; Inst. Pol. i Muz. Sikorskiego w Londynie: Kawecki W., Informacje w sprawie Katynia, KOL. 12/3; – Materiały i informacje Tomasza i Janiny Skiwskich, Genowefy Rogalskiej, Romana Rogalskiego (syna), Jerzego Giedroycia, Jacka Trznadla; – Relacje Alfreda Łaszowskiego, Czesława Miłosza, Feliksa Żubra.
Maciej Urbanowski