Strzałkowski Jerzy, pseud. Jerzy, Jerzyk, Sybirak, Szczerbiec, Stary (1907–1991), założyciel i komendant Powstańczych Oddziałów Specjalnych «Jerzyki», pedagog, działacz społeczny.
Ur. 21 VII w Sułtanowce (gub. kijowska), był czwartym dzieckiem Władysława, dzierżawcy majątku, i Stanisławy z domu Rakowicz. Miał pięcioro rodzeństwa: Bohdana, Stanisława, Annę, Kazimierza i Zofię.
W trakcie rewolucji bolszewickiej zginął ojciec S-ego, a rodzina uciekła do Chersonia. Wuj, Tadeusz Sobański, zabrał S-ego do Charbina, a później do Władywostoku, gdzie przebywał w domu dla bezdomnych dzieci, prowadzonym przez Polski Komitet Ratunkowy Dzieci Dalekiego Wschodu. W transporcie polskich dzieci z Władywostoku (wraz z opiekunami i wychowawcami ok. 700 osób), zorganizowanym przy pomocy japońskiego Czerwonego Krzyża, wyjechał do Japonii, a stąd przez USA i Wielką Brytanię do Polski, dokąd dotarł w r. 1922; został umieszczony na tzw. etapie emigracyjnym w Warszawie-Powązkach. Rodzina S-ego już wcześniej osiadła w kraju.
W l. 1923–7 przebywał S. w Zakładzie Wychowawczym dla Dzieci Syberyjskich w Wejherowie, gdzie jego matka była kierownikiem gospodarczym. Tamże uczęszczał do Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego, które ukończył w r. 1927. Odbył następnie pięciomiesięczną praktykę w stolarni w Pucku i w r. 1928 przyjechał do Warszawy, gdzie rozpoczął studia psychologiczne na Wolnej Wszechnicy Polskiej (jak sam pisał, przerwał je ze względu na warunki materialne; wg innych, niepotwierdzonych archiwalnie przekazów, studiował na Wydz. Pedagogiki Uniw. Warsz.). T.r. został współzałożycielem i prezesem liczącego ok. 500 członków Związku Młodzieży z Dalekiego Wschodu, afiliowanego przy Związku Sybiraków i wspomaganego przez Związek Osadników Wojskowych, a także dyskretnie przez Ambasadę Cesarstwa Japonii. Został też t.r. członkiem Związku Wolnomyślicieli (był nim do jego rozwiązania w r. 1935). Sprawował również funkcję prezesa ogólnopolskiego Stow. Byłych Wychowanków Zakładów Opiekuńczych. Odbył praktyki w warszawskich zakładach wychowawczych, m.in. w Inst. Głuchych i Ociemniałych, Inst. Higieny Psychicznej i sierocińcu «Nasz Dom»; prowadził też kolonie letnie. W r. 1935 ukończył kurs dla kuratorów Sądów dla Nieletnich; funkcję kuratora sprawował do września 1939. Jako kurator poznał wielodzietną rodzinę Jakóba i Antoniny Rybałków z warszawskiej dzielnicy Wola, którą otaczał opieką przez całe życie; m.in. synów Eugeniusza i Henryka umieścił w sierocińcu «Nasz Dom». W marcu 1938 został redaktorem „Młodego Sybiraka”, organu Związku Młodzieży z Dalekiego Wschodu.
W czasie kampanii wrześniowej 1939 r., S. jako starszy strzelec 36. pp, przeszedł jego szlak bojowy z Wielunia do Warszawy. Po kapitulacji stolicy zajął się gromadzeniem w ośrodkach przy Alejach Jerozolimskich 7 i na Okęciu młodzieży osieroconej, bezdomnej i zagubionej wskutek działań wojennych. W październiku t.r. zawiązał organizację konspiracyjną – Powstańcze Oddziały Specjalne (POS) «Jerzyki», chcąc uchronić młodych ludzi przebywających w bursach i zakładach opiekuńczych przed nieprzemyślanymi działaniami. Organizacja gromadziła broń, prowadziła podstawowe szkolenie wojskowe wraz z konspiracyjną szkołą podchorążych oraz naukę w zakresie szkoły średniej (łącznie z maturą). S. jako jej komendant występował w stopniu porucznika. Równocześnie kierował jednym z warszawskich zakładów opiekuńczych, ale od marca 1941 poświęcił się wyłącznie działalności konspiracyjnej. W marcu 1943 POS «Jerzyki» podporządkowały się AK, zachowując wewnętrzną sieć organizacyjną i wychowawczą; ich przeszkolone grupy służyły w różnych jednostkach AK. Po wybuchu powstania warszawskiego 1944 r., wraz ze zgrupowaniem «Jerzyków» z rejonu koncentracji przy ul. Ciepłej, przedostał się S. do Starego Miasta i wszedł w skład baonu «Leśnik». Od 12 VIII t.r. wraz z mjr. Lucjanem Milewskim (pseud. Baczyński, przewodniczący) i kpt. Józefem Czają (pseud. Broniewicz, prokurator sądu), był członkiem Wojskowego Sądu Specjalnego Grupy «Północ» AK. W nocy z 22 na 23 VIII, po uzyskaniu przepustki do kanału od zastępcy dowódcy Grupy «Północ» AK płk. Antoniego Sanojcy (pseud. Kortum) i powołując się na jego rozkaz dostarczenia broni i amunicji, opuścił kanałami wraz z całym składem sądu Starówkę, zabierając żołnierzy «Jerzyków» jako eskortę grupy rannych. Po wykryciu sprawy płk Karol Ziemski (pseud. Wachnowski), dowódca Grupy «Północ», uznając to wydarzenie za ucieczkę, rozkazał dowódcy Żoliborza ppłk. Mieczysławowi Niedzielskiemu (pseud. Żywiciel) rozbroić ludzi S-ego i oddać ich pod sąd jako dezerterów. S. przeszedł już wtedy do Puszczy Kampinoskiej, ale po otrzymaniu rozkazu powrotu wyruszył ku Warszawie; dowiedziawszy się jednak w Laskach od kapelana Zakładu dla Ociemniałych ks. Stefana Wyszyńskiego o uszczelnieniu pierścienia wojsk niemieckich wokół Żoliborza, zawrócił do Puszczy. Od 28 VIII dowodził z por. Zdzisławem Pajewskim (pseud. Zych) w boju pod Pociechą. Dn. 29 IX w czasie przebijania się zgrupowania «Kampinos» przez linię kolejową Warszawa–Skierniewice został kontuzjowany w starciu pod Jaktorowem i o świcie ujęty przez Niemców. Uciekł z konwoju i ukrywał się w rejonie Podkowa Leśna–Milanówek. Starał się wówczas zalegalizować żołnierzy z POS «Jerzyki», ocalałych z boju pod Jaktorowem i rozproszonych w okolicy. W styczniu 1945, wykonując rozkaz Komendanta Głównego AK gen. Leopolda Okulickiego (pseud. Niedźwiadek) o rozwiązaniu AK, rozwiązał organizację POS «Jerzyki».
W sierpniu 1945 został S. (jako Jerzy Łapiński-Strzałkowski) aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie-Grochowie; wkrótce jednak zwolniono go «z uwagi na zwycięskie zakończenie wojny oraz nienaganne prowadzenie się w toku śledztwa i nadzieję poprawy». Zweryfikowany w październiku t.r. przez Komisję Weryfikacyjną MON w stopniu majora (ze starszeństwem z 15 X), wyjechał do Koszalina jako inspektor Państw. Urzędu Repatriacyjnego. Od marca 1946 do czerwca 1948 pracował tam jako inspektor Dep. Inspekcji Min. Ziem Odzyskanych. Objął wtedy 17-hektarowe gospodarstwo w Osinach (pow. myśliborski) i osadził rodzinę Rybałków na sąsiednim gospodarstwie. Był wówczas pod stałą obserwacją Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Szczecinie. Na początku r. 1950 wrócił do Warszawy i na krótko został zatrudniony w Centralnym Zarządzie Państw. Gospodarstw Rolnych. T.r. Główny Zarząd Informacji Wojskowej podjął próbę zwerbowania go w związku ze sprawą żołnierza «Jerzyków» Mieczysława Bujaka (straconego w r. 1951); werbunku zaniechano. Od stycznia 1951 był S. zaopatrzeniowcem i sekretarzem rady zakładowej w Przedsiębiorstwie Państw. «Desa». W r. 1952 Dep. V Min. Bezpieczeństwa Publicznego zwerbował go do współpracy o charakterze kontrwywiadowczym; miał wykonywać zadania techniczne (organizacja punktów kontaktowych, lokalizacja nadajników). S. zawiódł jednak oczekiwania organów bezpieczeństwa, nie dostarczając konkretnych informacji oraz usiłując wykorzystać tę współpracę do wyjazdu za granicę. W r. 1955 współpracę z nim zerwano. Dn. 27 IX 1957 Wydz. III Komendy Stołecznej MO (sprawę prowadził ppor./kpt. Antoni Feliś, głównym informatorem był zaufany współpracownik S-ego, Zbigniew Dymiński, «TW Wnuk») podjął obserwację operacyjną środowiska «Jerzyków», w tym S-ego. Dążono do izolacji S-ego oraz do rozbicia, a przynajmniej osłabienia jego środowiska. Sprawę zamknięto 9 II 1967, ale obserwację prowadzono w dalszym ciągu (była ewidencjonowana ogółem przez dwadzieścia lat).
W r. 1957 został S. kierownikiem Administracji Domów Mieszkalnych (ADM) Praga II, a w r. 1959 ADM 12 Muranów. Rozwinął wówczas szeroką działalność wychowawczą i kulturalną; organizował młodzieżowe samorządy podwórkowe pod patronatem Tow. Przyjaciół Dzieci (TPD) oraz lokalne ogniska Tow. Krzewienia Kultury Fizycznej, inicjował budowy placów gier i zabaw, uruchomianie świetlic i kółek zainteresowań, organizował wycieczki do miejsc pamięci narodowej. Pełnił funkcję sekretarza Zarządu Stołecznego TPD i przewodniczącego jego oddziału Śródmieście. W r. 1962 opublikował artykuł Podwórkowi wodzireje („Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” nr 5). Był laureatem wielu nagród, m.in. Min. Gospodarki Komunalnej oraz konkursów m.in. «Zielona Warszawa» i «Warszawa na wysoki połysk». W l. sześćdziesiątych wyjeżdżał służbowo do ZSRR, NRD i Czechosłowacji. Dn. 1 IX 1967 został odwołany ze stanowiska w ADM 12, pozostając w dyspozycji Zarządu Budynków Mieszkalnych Warszawa-Śródmieście. W lutym 1968 został kierownikiem działu spraw społecznych w Spółdzielni Mieszkaniowej Pracowników PAX.
Po r. 1956 propagował S. osiągnięcia POS «Jerzyki», rozsyłając liczne opracowania m.in. do Wojskowego Inst. Historycznego i Inst. Historii PAN, w których utrzymywał, że organizacja liczyła 23 tys. zaprzysiężonych członków w okręgach zarówno Generalnego Gubernatorstwa, jak i ziem wcielonych do Rzeszy (wg „Enc. powstania warsz.” – 6 tys.). Czynny w Komisjach Weryfikacyjnych i Odznaczeń w Zarządzie Stołecznym i Głównym ZBoWiD, zabiegał o odznaczenia i awanse dla swych podkomendnych, których skupiał wokół siebie i zachęcał do wstępowania do ZBoWiD, w celu stworzenia tam wpływowego środowiska (wprowadzał do ZBoWiD także osoby, które nigdy nie były w konspiracji). Swoich ludzi umieszczał także w spółdzielniach inwalidzkich. Wydawał, przypuszczalnie nie zawsze zgodne z prawdą, zaświadczenia o ukończeniu konspiracyjnych kompletów szkół średnich oraz uzyskaniu świadectwa dojrzałości; w tej sprawie był powoływany przez Sąd Koleżeński Zarządu Stoł. i Rady Naczelnej ZboWiD oraz składał wyjaśnienia w prokuraturze. Sprawę umorzono w r. 1962.
Był S. inicjatorem budowy pomnika na polu bitwy pod Pociechą i współorganizatorem dorocznych obchodów rocznicowych, na których zazwyczaj wygłaszał przemówienia. Dn. 26 X 1975 otrzymał stopień podpułkownika, a 23 IX 1979 pułkownika. W r. 1983 odbył podróż do Japonii na zaproszenie jednej z tamtejszych rozgłośni radiowych. Do końca życia mieszkał z najmłodszym z braci Rybałków, Bronisławem, który dzięki jego pomocy ukończył studia na warszawskiej Akad. Wychowania Fizycznego. Był bohaterem audycji radiowych Joanny Sucheckiej (1970), Bogusława Czajkowskiego (1970, 1988), Krzysztofa Wyżykowskiego (1983, 1994) i Wojciecha Marczyka (1987). W r. 1987 powstała też o nim audycja telewizyjna „Ojciec tysiąca dzieci” (w reż. Marka Maldisa). S. zmarł 4 V 1991 w Pruszkowie, został pochowany 10 V na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kw. B 20–5–23). Był odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi (1938), Krzyżem Virtuti Militari V kl. (1985), Krzyżami Kawalerskim (1964), Oficerskim (1982) i Komandorskim (1991) Orderu Odrodzenia Polski, Warszawskim Krzyżem Powstańczym (1982) i Krzyżem AK (1984).
S. był żonaty od r. 1929 z Zofią Anną Łapińską, która wraz z synem została rozstrzelana w czasie okupacji niemieckiej. Wg B. Rybałki jego «ukochaną» była Barbara Wachowska-Dietrich, wychowawczyni w domach dziecka na Woli, która w czasie okupacji została rozstrzelana (12 XI 1943) za ukrywanie dzieci żydowskich. S. adoptował dwóch chłopców z internatu na Okęciu: Tadeusza Dudę i Kazimierza Łapińskiego (obaj ur. w r. 1930) i nadał im swoje nazwisko.
Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939–1945, W. 1988 (dot. Barbary Wachowskiej-Dietrich); – Bartelski L. M., „Obroża”, Warszawskie Termopile 1944, W. 2002; Duchowski T., Powałkiewicz J., Kanały. Warszawskie Termopile 1944, W. 2003; Grzybowski S., „Jerzyki” giną pod Jerzyskami, „Ład” 1987 nr 23 s. 8–9; tenże, Nadzieja z tamtych lat, W. 1990; Klimkowa M., Administrator z Muranowa, „Przyjaciel Dziecka” 1961 nr 22 s. 12; Kotowski L., Moja kompania pułku «Baszta», W. 2002 s. 25–7; Krzyczkowski J., Konspiracja i powstanie w Kampinosie 1944, W. 1961 s. 462–3; Leżeński C., My chłopcy też wojsko, W. 1975 s. 8, 9, 13, 16, 19, 21, 30, 32 (fot.) s. 143; Marszalec J., Ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego w powstaniu warszawskim, W. 1999; Niziński L., Batalion „Miotła”, W. 1992; Podlewski S., Dni chwały «Jerzyków», „Za i przeciw” 1977 nr 39 s. 21 (fot.), nr 40 s. 24; tenże, Przemarsz przez piekło, W. 1994; tenże, Rapsodia Żoliborska, W. 1979 I–II; tenże, Wolność krzyżami się znaczy, W. 1989; Przygoński A., Powstanie warszawskie, W. 1980 II; Radzymińska J., Zawsze niepodlegli, Wr. 1991; Rybałko B., Jerzy Strzałkowski, W. [1993] (fot.); tenże, Społeczny ośrodek kulturalno-wychowawczy Muranów-Wola, „Biul. Pol. Tow. Higieny Psychicznej” R. 2: 1966 s. 12–20, R. 3: 1967 nr 2 s. 10–14; Sawicki J. Z., „Obroża” w konspiracji i powstaniu warszawskim, W. 2002; Strzembosz T., Akcje zbrojne Podziemnej Warszawy 1939–1944, W. 1983; Theiss W., Dzieci syberyjskie. Dzieje polskich dzieci repatriowanych z Syberii i Mandżurii w l. 1919–1923, W. 1999; Tomaszewska M., Działacze warszawskich podwórek, „Drużyna” 1962 nr 22 s. 12; Umiński Z., Powstańcze rozstania, W. 1984; W obronie dzieci i młodzieży 1939–1945, Red. S. Tazbir, W. 1975 s. 244–5, 249; Zabłocki J., POS «Jerzyki» z «Miotłą» w tarczy, W. 1994 (fot.); – Rybałko B., Wspomnienia – płk. Jerzy Strzałkowski, „Gaz. Wyborcza” 1996 nr z 10 V; – „Echo z dalekiego Wschodu. Jednodniówka” (Ł.) 1924 nr 1 (11), 1929 nr 2 (12) s. 55, 75, 81; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1991: „Biul. Inform. Światowego Związku Żołnierzy AK – Okręg Warszawa” nr 13/14, „Kombatant” nr 9 s. 15, „Życie Warszawy” nr 107, 108, 115, 116; – Arch. Okręgu Warsz. Zw. Kombatantów RP (dawny Zarząd Stoł. ZBoWiD) w W.: sygn. W–30951, ankieta personalna S-ego; IPN w W., Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dok.: sygn. 0207/108, 01568/107, 01178/547, 1286/53.
Marek Getter