Moeller (Möller, Meller) Johann Wilhelm (1748–1807?), lekarz, mineralog i podróżnik niemiecki, przebywający wiele lat na terenie Polski. Ur. 21 X w Hamburgu. Nie udało się ustalić uczelni, gdzie studiował medycynę; sądząc wg miejsca opublikowania pierwszej dysertacji lekarskiej z zakresu akuszerii (1771), był to uniwersytet w Getyndze. Przed przybyciem do Polski M. miał rozpocząć praktykę lekarską w Hamburgu. Prowadził też – zapewne po r. 1771 – badania mineralogiczne w Saksonii. Wg nie znajdującej potwierdzenia w innych materiałach wzmianki w jednej z jego prac (Reise von Warschau, s. 201) w listopadzie 1770 M. ordynował już na terenie Rzeczypospolitej. Uzyskał tu tytuł radcy dworu; niekiedy nazywany bywa też nadwornym lekarzem króla Stanisława Augusta, jednakże, o ile dało się ustalić, faktycznie funkcji tych nie pełnił, zajmował natomiast stanowiska lekarza przybocznego w różnych domach magnackich. Kilkakrotne wzmianki w jego publikacjach dowodzą, że w r. 1778 odbył podróż z «hrabią Ożarowskim» przez Kraków i Częstochowę na Śląsk; wracał tą samą trasą w r. n., czyniąc w sierpniu obserwacje mineralogiczne i botaniczne w okolicach Częstochowy. Zapewne bawiąc na Śląsku, zetknął się z przedstawicielem rodu wydawców wrocławskich Kornem (chyba z Wilhelmem Gottliebem), który zachęcił go do sporządzenia niemieckiego przekładu opisu Ukrainy Wilhelma Beauplana z XVII w. Przedmowę do tej edycji M. datował 31 XII 1779 w Brzozie. Książka, opublikowana w r. 1780 we Wrocławiu („Beschreibung der Ukraine”…), świadczy o wielkiej erudycji tłumacza; powoływał się w przypisach na najnowszą literaturę przedmiotu wydaną w Polsce i poza jej granicami, m. in. znał osiągnięcia kartografii rosyjskiej. M. wyzyskał też udostępnione mu przez autora rękopiśmienne opracowanie francuskie Ch. T. Friesego, dotyczące powstań i buntów Kozaków zaporoskich. Uprzednio M. opublikował w różnych wydawnictwach niemieckich kilka prac z dziedziny medycyny i nauk przyrodniczych, a w r. 1779 wydał w Warszawie niemiecki przekład książki C. Bisseta, dotyczącej stanu zdrowotnego Anglii. M. uzupełnił publikację informacjami o zdrowotności i chorobach w różnych miejscowościach Niemiec.

Najlepiej znany okres działalności M-a w Polsce to półrocze między październikiem 1780 a kwietniem 1781. Na zlecenie koronnej Komisji Skarbowej M. wysłany został z Warszawy na Ukrainę prawobrzeżną celem nadzorowania akcji zapobiegającej szerzeniu się epidemii «morowego powietrza». Wizytując kwarantanny, M. dokonywał też licznych obserwacji zarówno przyrodniczych, jak i językowych oraz etnograficznych; opisał je w wydanym w r. 1804 w Herzberg am Harz szczegółowym dzienniku podróży pt. Reise von Warschau nach der Ukraine im Jahre 1780 und 1781. Publikację tę uzupełnił korespondencją, wymienianą w okresie sprawowania funkcji urzędowych z przedstawicielami władz lokalnych i lekarzami polskimi; podawał także rozmaite informacje włącznie z wykazem towarów sprowadzanych do Rzeczypospolitej poprzez komorę celną w Mohylowie. W następnych latach M. praktykował zapewne nadal w różnych miejscowościach państwa polskiego; z wzmianek o prowadzonych przezeń w l. 1783–6 badaniach mineralogicznych w okolicach Międzyrzecza Koreckiego, Hoszczy i innych domyślać się można, że były to głównie rejony Wołynia, Podola i dalszej Ukrainy. Sam M. wspominał, że przed kwietniem 1787 był przez ponad dwa lata lekarzem przybocznym dziedziców Korca wołyńskiego (Czartoryskich). Zainteresowania przyrodnicze, ale również i ekonomiczno-geograficzne M-a znalazły odbicie w kolejnym opisie podróży, jaką podjął w celach zdrowotnych do Chersonia w okresie kwiecień–sierpień 1787. Relacja ta, wydana w r. 1802 w Hamburgu (Reise von Volhynien nach Cherson in Russland im Jahre 1787), zawiera poza zestawieniem napotykanych na Wołyniu i w innych częściach Ukrainy minerałów również informację o kanałach na Litwie, opatrzoną odpowiednią mapką. Krótki opis tej podróży M. (jako Meller) przedstawił w wydanym współcześnie w języku polskim Liście (b. m. 1787). W r. 1789 M. opublikował w Warszawie przekład polski (z łaciny) dziełka autora angielskiego G. Bakera o epidemicznej chorobie kataru („Opisanie epidemicznych katarów panujących w Londynie r. 1762…”). Wydawnictwo to, jak i poprzednie, świadczy o silnym związaniu M-a ze środowiskiem polskim poprzez dobre opanowanie języka. Tłumacz zaopatrzył przekład dziełka Bakera krótkim posłowiem, w którym stwierdził, że nie uzupełniał wcale tekstu oryginalnego, podającego – wg niego – interesujący opis choroby, choć zalecał powszechnie stosowane środki lecznicze.

Dalsze losy M-a są mało znane. Nie wiadomo dokładnie, kiedy opuścił ziemie Rzeczypospolitej, w ostatnich jego publikacjach znaleźć można wzmianki, że w r. 1797 przebywał na terenie Hamburga. Miał tam prowadzić nadal praktykę lekarską. Był członkiem kilku towarzystw przyrodniczych, wśród nich Mineralische Gesellschaft w Jenie i Naturforschende Gesellschaft w Westfalii. Ostatnie lata życia spędził w miejscowości Herzberg am Harz, gdzie zmarł; daty zgonu nie udało się dokładniej ustalić. Adelung podaje r. 1806, Poggendorff – 1807. M. był przedstawicielem dość licznej w Polsce drugiej połowy XVIII w. grupy cudzoziemskich fachowców o wielostronnych zainteresowaniach naukowo-badawczych. Dorobek jego nie został dotąd należycie zebrany i omówiony; szczegółowe badania mogą jeszcze odsłonić jego silniejsze powiązania z kulturą polską, trudne do prześledzenia w warunkach rozproszenia i zatraty materiałów dotyczących działalności polskiej M-a.

Estreicher; Enc. Org.; Adelung J. Ch., Rotermund H. W., Fortsetzung und Ergänzungen zu Ch. G. Jöchers allgemeinen Gelehrten-Lexikon, Bremen 1813 IV (niepełne zestawienie bibliogr. niemieckiej M-a); Kośmiński, Słownik lekarzów; Meusel J. G., Das gelehrte Teutschland oder Lexicon der jetztlebenden teuschen Schriftsteller, Lemgo 1797 V (niepełne zestawienie bibliogr. niemieckiej M-a); Poggendorff J. C., Biographisch-literarisches Handwörterbuch zur Geschichte der Exacten Wissenschaften, Leipzig 1863 II; – Korzon, Wewnętrzne dzieje; – Eryka Lasoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy…, W. 1972 s. 43, 51; – AGAD: Zbiór Popielów 81 (akta misji M-a 1780/81).

Ryszard W. Wołoszyński