Paweł z Kruszyna (zm. 1330), sędzia inowrocławski, następnie gniewkowski. Rodziców jego nie znamy. Pisał się z Kruszyna pod Raciążkiem, w ówczesnym księstwie inowrocławskim, tuż przy granicy księstwa brzeskiego. W l. 1309–11 był podsędkiem inowrocławskim (poprzednik jego na urzędzie Przybysław występuje w r. 1303). P. uczestniczył w zjeździe książąt inowrocławskich z pruskim mistrzem krajowym zakonu krzyżackiego w Orłowie (28 IV 1309). Następnie włączył się do sporu między swymi książętami Przemysłem i Kazimierzem a bpem kujawskim Gerwardem (1310/11), wyrządzając z rozkazu książąt kościołowi włocławskiemu szkody, za co popadł pod ekskomunikę. Najprawdopodobniej chodziło tu przede wszystkim o zabór biskupiego zamku w Raciążku oraz majątkowe szkody w przyległym doń kluczu dóbr, którego P. był sąsiadem. Zawarta 22 XI 1311 ugoda między biskupem a książętami zwolniła od ekskomuniki również P-ła. Między tą datą a 19 VII 1312 P. awansował na sędziego inowrocławskiego. Podział dynastyczny księstwa inowrocławskiego (1314) ograniczył jednak urzędowe kompetencje P-ła do nowej dzielnicy gniewkowskiej, w której leżały jego posiadłości. Zupełny brak zachowanych dokumentów księcia gniewkowskiego Kazimierza z następnego ćwierćwiecza uniemożliwia śledzenie dalszych losów P-ła. Zachował on w każdym razie do zgonu urząd sędziego gniewkowskiego. Podczas najazdu krzyżackiego na Kujawy w r. 1330 P. poległ w obronie biskupiego zamku w Raciążku (29 VI – 5 VII).
Nie ma uzasadnienia moje dawniejsze przypuszczenie, że P. pochodził z rodu Pomianów. Późniejsi (z końca XIV i z XV w.) Pomianowie z Kruszyna nie stanowili bowiem osobnej gałęzi, lecz wywodzili się od współczesnych P-łowi dziedziców Służewa: woj. brzeskiego Bronisza i jego syna Chebdy. Przynależność rodowa P-ła pozostaje więc nieznana, potomstwa po mieczu nie miał lub wygasło ono wkrótce, Kruszyn zaś wniosła w dom Pomianów zapewne jego córka, w której trzeba widzieć żonę Chebdy ze Służewa, kolejno kaszt. brzeskiego, kaszt. sieradzkiego i woj. sieradzkiego. O dziedzictwie świadczy imię Paweł, którego używali późniejsi Kruszyńscy obok imion właściwych Pomianom.
Bieniak J., Wielkopolska, Kujawy wobec problemu zjednoczenia państw.; Zajączkowski S., Polska a zakon krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lw. 1929 s. 153; – Cod. Pol., I–II; Długosz, Annales, liber 9; Lites, Wyd. 2., I 438; Pommerellisches Urkundenbuch, Gd. 1881 nr 671; Pomniki Dziej. Pol., VI 83; – WAP w Bydgoszczy: Strzelno Kl. A 17.
Janusz Bieniak