Paweł z Wizny (2. poł. XVI w.), działacz ariański. Pochodził z miasta Wizna na wschodnim Mazowszu, zapewne z rodziny plebejskiej. Może początkowo należał do ruchu kalwińskiego, ale jest znany dopiero jako antytrynitarz. Dn. 10 VI 1565 na synodzie ariańskim w Brzezinach (Brzeziu) na Kujawach, wraz z Mikołajem Wędrogowskim i Mikołajem Żytno, występował przeciwko anabaptyzmowi. Jako «superintendens ecclesiarum Litvanicarum» (Lubieniecki) był zresztą jednym ze zwołujących ten synod. W grudniu t. r. uczestniczył w odbytym w Węgrowie na Podlasiu synodzie, poświęconym również sprawie ponurzania (chrztu). W styczniu 1568 jako «superatendent niekiedy [niegdyś] wileński», aktualnie zaś minister u rtm. królewskiego Dawida Hlebowicza Jesmana (Jesmanowie mieli dobra w woj. połockim, mińskim i nowogródzkim), prezydował na synodzie w Iwiu koło Oszmiany (woj. wileńskie), gdzie dyskutowano m. in. o przedwieczności Chrystusa, wzywaniu Ducha Św., ponurzeniu, posiadaniu poddanych itd. Przeciwstawiając się Szymonowi Budnemu, a zbliżając do swego dawnego teologicznego przeciwnika Marcina Czechowica, wysunął wtedy P., wraz z Jakubem z Kalinówki, radykalne społecznie hasła. Jego założeniem było zdanie: «Bo ja tak rozumiem i tak wierzę, iż sie wiernemu nie godzi mieć poddanych, a daleko mniej niewolników i niewolnic; gdyż to jest rzecz pogańska panować nad swoim bratem, potu jego abo raczej krwie używać». Użalał się P. dalej nad uciskiem «niebożątek» chłopów na Litwie i w Polsce oraz występował przeciwko posiadaniu przez ministrów fołwarczków. Nie był jednak pacyfistycznym «kosturowcem». Wg relacji Budnego synod iwiejski w zasadzie odrzucił postulaty radykałów. W październiku 1568 «Paweł superintendent z Litwy» uczestniczył w synodzie w Pielesznicy (obecnie Pałecznica) koło Miechowa, gdzie poruszano w radykalnym duchu podstawowe sprawy społeczne. Pod względem poglądów teologicznych był wtedy najpewniej unitarianinem. Dalsze jego losy nie są znane. Był, być może, związany ze zborem ariańskim w Nowogródku, którego dzieje do r. 1593 nie są zbadane, a który rozwijał się pewno pod opieką Jesmanów.

Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1929; Kot S., Szymon Budny, Wiener Archiv f. Geschichte d. Slaventums u. Osteuropa, Graz 1956 II 98 (nadbitka); Szczucki L., Marcin Czechowic, W. 1964; Wokół dziejów i tradycji arianizmu, Pod red. L. Szczuckiego, W. 1971 s. 69, 172; – Akta synodów różnowierczych w Pol., II; Budny Sz., O urzędzie miecza używajacem, W. 1932 s. 180–216; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971.

Wacław Urban