Żeromski Stefan, pseud. Maurycy Zych, Józef Katerla, ur. 14 X 1864, Strawczyn (Kieleckie), zm. 20 XI 1925, Warszawa, powieściopisarz, nowelista, dramaturg, publicysta. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej o tradycjach patriotycznych. W 1874–86 uczył się w gimnazjum w Kielcach (jednym z jego nauczycieli był znany badacz i krytyk literacki, A.G. Bem, który oddziałał na osobowość Żeromskiego). W 1886–88 studiował w półwyższym (Żeromski nie miał świadectwa dojrzałości) Instytucie Weterynaryjnym w Warszawie; działał też w nielegalnych kołach młodzieżowych oraz w tajnym Związku Młodzieży Polskiej (ekspozyturze Ligii Polskiej). Z powodu braku środków do życia musiał przerwać studia i 1888–91 zajmował się guwernerką, m.in. w Nałęczowie. W 1892 wyjechał po raz pierwszy za granicę (odwiedził m.in. Wiedeń, Monachium, Pragę), w Szwajcarii był bibliotekarzem w Polskim Muzeum Narodowym w Rapperswilu. Po powrocie do Warszawy 1897–1904 pracował w Bibliotece Ordynacji Zamojskich, później zajmował się wyłącznie pisarstwem. Zbliżył się do środowiska ® „Głosu” i PPS. Rozwijał działalność oświatową i kulturalną (zwłaszcza w Nałęczowie); 1909–12 przebywał w Paryżu; od 1913 w Zakopanem. Sprzyjając ruchowi niepodległościowemu (1906 spotkał się z J. Piłsudskim), po wybuchu I wojny światowej 1914 zaniechał jednak (mimo początkowego akcesu do Legionów Polskich) związków z obozem Piłsudskiego ze względu na swój negatywny stosunek do polityki państw centralnych. W 1918 należał do organizatorów polskiej władzy państwowej na Podhalu, pełnił funkcję prezydenta tzw. Republiki Zakopiańskiej. Od 1919 w Warszawie (od 1924 mieszkał na Zamku Królewskim); brał udział wraz z J. Kasprowiczem w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach, 1920 założył Towarzystwo Przyjaciół Pomorza; inicjator PAL, współtwórca (1920) i pierwszy prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich, 1924 założył polski oddział Pen Clubu.

Twórczość rozpoczął od nowel i szkiców powieściowych (zbiory Opowiadania 1895, Rozdzióbią nas kruki, wrony... 1895, Utwory powieściowe 1898), w których pojawiły się już główne tematy jego pisarstwa: krzywda społeczna i zacofanie cywilizacyjne ludu (Zmierzch, Zapomnienie), moralny obowiązek walki o sprawiedliwość i postęp (Siłaczka, Doktor Piotr), poczucie więzi z tradycją walki niepodległościowej i świadomość społecznych źródeł jej klęsk (O żołnierzu tułaczu). W autobiograficznej powieści Syzyfowe prace (1897) dał obraz umysłowego i patriotycznego dojrzewania młodzieży w walce z rusyfikacyjnymi dążeniami zaborczej szkoły. W powieści Ludzie bezdomni (t. 1–2 1900) stworzył typowy dla swej twórczości wzór bohatera, samotnego inteligenta-społecznika, odrzucającego możliwość szczęścia osobistego dla pojętego heroicznie obowiązku walki o dobro ogółu.

W powieści historycznej Popioły (t. 1–4 1904, ekranizacja 1965 A. Wajda) ukazał rozległą panoramę życia polskiego na przełomie XVIII i XIX w., który uznał za wyjątkowo doniosły w naszych dziejach; na tle wojen napoleońskich i egzystencji Polaków pod zaborami przedstawił kształtowanie się nowoczesnej świadomości patriotyczno-obywatelskiej narodu; apoteozując orężną walkę o niepodległość, zwracał zarazem uwagę na jej tragiczne dylematy historyczne i moralne. Do tematyki niepodległościowej powracał wielokrotnie, m.in. w tragedii przedstawiającej charyzmatyczną postać żołnierza rewolucji Sułkowski (1910, wystawienie 1917), opowiadaniach i powieściach o powstaniu styczniowym 1863–64 (Echa leśne 1905, Wierna rzeka 1912, ekranizacje: 1922 pt. Rok 1863 reżyseria E. Puchalski, 1936 reżyseria L. Buczkowski, 1983, premiera 1987, reżyseria T. Chmielewski). Po klęsce rewolucji 1905 rozrachunek Żeromskiego z podstawowymi problemami życia polskiego stał się inspiracją do napisania powieści Dzieje grzechu (t. 1–2 1908, ekranizacja 1933 H. Szaro i 1975 W. Borowczyka), odzwierciedlającej rozprzężenie moralne i społeczne, oraz poetycko-publicystyczne dramatu Róża (1909, wystawienie 1926), ukazującego w zmetaforyzowanej formie jeden z najpełniejszych w literaturze polskiej obraz niedawnych wydarzeń. Idee społeczne Żeromskiego nabrały znamion utopii, m.in. w trylogii Walka z szatanem (Nawracanie Judasza 1916, Zamieć 1916, Charitas 1919). W ostatniej powieści Przedwiośnie (1925, ekranizacja 1929, reżyseria H. Szaro i 2001 — F. Bajon) zawarł surowy osąd pierwszych lat niepodległości i wskazał na konieczność reform ustrojowych, odrzucając zarazem perspektywę rewolucji komunistycznej.

Pod koniec życia większą wagę przykładał do dramatopisarstwa, uważając je za najlepszy, najbardziej bezpośredni sposób porozumienia się autora z publicznością. Powstały wówczas m.in.: dramat o rabacji chłopskiej 1864 Turoń (wydany i wystawiony 1923) oraz — najwyżej ceniona z jego prób dramatycznych, komedia z motywem bohatera-idealisty — Uciekła mi przepióreczka... (1924, wystawienie 1925). Do arcydzieł prozy Żeromskiego należą Dzienniki 1882–91 (t. 1–3 1953–56, wydanie 2 pełniejsze t. 1–7 1963–70, Dzienników tom odnaleziony 1973) jako wyjątkowy w naszym piśmiennictwie dokument szczerości zapisu osobistych przeżyć, źródło informacji biograficznych, a także dokument rozwoju i dojrzewania jego talentu pisarskiego. Żeromski tworzył ponadto prozę poetycką o problematyce historiozoficznej (Duma o hetmanie 1908) i społecznej, związaną m.in. z rewolucją 1905 (Sen o szpadzie 1905, Słowo o bandosie 1908) i z tradycją polskości Pomorza (Wiatr od morza 1922), a także opiewającą piękno polskiego krajobrazu (Wisła 1918, Międzymorze 1923, Puszcza jodłowa 1925). Do bogatej publicystyki należą m.in. zbiór Inter arma (1920), z głośnym reportażem z wojny polsko-bolszewickiej 1920, Na probostwie w Wyszkowie, piętnującym zdradę narodowych komunistów polskich, szkic Snobizm i postęp (1923), przeciwstawiający snobistycznym naśladownictwom autentyczne wartości tkwiące w ludowej twórczości, gwarze, dialekcie; zbiory reportaży, odezw i interwencji zostały zawarte w Biczach z piasku (1925), oraz w wydanym już pośmiertnie przez W. Borowego tomie Elegie i inne pisma literackie i społeczne (1928).

Żeromski, patriota, społecznik i moralista, był jednocześnie poetą urody i pełni życia, zarówno w impresjonistycznych i lirycznych opisach przyrody, jak i w obrazach fascynacji miłosnej. Odchodząc od epickiego obiektywizmu, rozwinął typ narracji przepełnionej liryzmem, prowadzonej często w formie „utajonego pamiętnika”, fikcję fabularną łączył z elementami publicystyki i rozważaniami erudycyjnymi. Świat jego utworów, choć przepojony mrokiem i smutkiem, zawiera jednak wielką siłę krzepiącą, płynącą z protestu przeciw krzywdzie i cierpieniu. W 1924 kandydował do Nagrody Nobla, 1925 był pierwszym laureatem państwowej nagrody literackiej.

Pisma, t. 1–26 (t. 24 i 25 nie wyd.), red. S. Pigoń, Warszawa 1947–56;

Dzieła, red. S. Pigoń, S. I–V, Warszawa 1956–57, 1963–70;

Pisma zebrane, red. Z. Goliński, S. I–III, t. 1–4, 6–11, 14–15, 20, 23, 34–36, Warszawa 1981–2004 (nie ukończone);

Pisma polityczne, oprac. A. Bojarska, Londyn 1982;

Wybór opowiadań, oprac. A. Hutnikiewicz, «Bibl. Nar.» S. I 203, Wrocław 1971.

W. Borowy O Żeromskim. Rozprawy i szkice, Warszawa 1960;

Stefan Żeromski. Kalendarz życia i twórczości, oprac. S. Kasztelowicz i S. Eile, Warszawa 1961, wyd. 2 uzup., Kraków 1976;

J.Z. Jakubowski Nowe spotkanie z Żeromskim. Studia–szkice–polemiki, Warszawa 1967, wyd. 2 rozsz., Warszawa 1975;

A. Hutnikiewicz Stefan Żeromski, w: «Obraz Literatury Pol. XIX i XX w.», S. V, t. 3, Kraków 1973;

H. Markiewicz W kręgu Żeromskiego. Rozprawy i szkice historycznoliterackie, Warszawa 1977;

Stefan Żeromski — w pięćdziesiątą rocznicę śmierci. Studia i szkice, red. Z. Goliński, Warszawa 1977;A. Hutnikiewicz Żeromski, wyd. 8, Warszawa 1991.

Treść biogramu pochodzi z bazy wiedzy WN PWN, zobacz także: Encyklopedia PWN (https://encyklopedia.pwn.pl), Słowniki języka polskiego (https://sjp.pwn.pl), i Słowniki obcojęzyczne (https://translatica.pl).