Zygmunt II August, ostatni z męskiej linii Jagiellonów, ur. 1 VIII 1520, Kraków, zm. 7 VII 1572, Knyszyn, król polski i wielki książę litewski od 1529, syn Zygmunta I Starego i Bony Sforza, żonaty z Elżbietą Austriaczką (1543), Barbarą Radziwiłłówną (1547) i Katarzyną Austriaczką (1553, separacja od 1563). Wyniesiony na litewski tron wielkoksiążęcy i obrany królem polskim 1529 (wbrew prawu, bo w wyniku elekcji vivente rege i bez wiedzy sejmików), koronowany 20 II 1530. W 1543–48 przebywał w Wielkim Księstwie Litewskim, od 1544 jako urzędujący wielki książę; porządkował zaniedbany wymiar sprawiedliwości, rewidował dobra wielkoksiążęce i obronne zamki, wydawał instrukcje gospodarcze, udzielanymi przywilejami przyczynił się do rozwoju miast, wzorem ojca hamował na sejmach tendencje szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego do emancypacji politycznej i prawnej; przeciwnik unii rzeczowej Litwy z Polską, na sejmie wileńskim 1547 doprowadził do konfirmacji praw i przywilejów Wielkiego Księstwa Litewskiego (potwierdzone 1551), przeciwstawiając się postulatom koronnego ruchu egzekucji praw unifikacji ustrojowej obu państw. Romans Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną zakończył się potajemnym ślubem 1547. Pierwsze trzylecie panowania w Polsce (1548–50) zdominowały spory wokół kwestionowanego małżeństwa króla, będące wyrazem podziałów politycznych między elitami władzy. Lata 1552–59 wypełniły walki Zygmunta Augusta na sejmach z ruchem egzekucyjnym (egzekucja dóbr); w Wielkim Księstwie Litewskim zainicjował ustawą 1557 jedno z największych swoich dokonań — reformę agrarną (pomiara włóczna), o skutkach sięgających XIX w. Stosunki z Ferdynandem I Habsburgiem i Karolem V Habsburgiem Zygmunt August uregulował traktatem praskim 1549, co zlikwidowało pretensje cesarstwa i Krzyżaków do Prus Książęcych; 1553 zawarł pokój z Turcją. Zapewniwszy sobie bezpieczeństwo ze strony Habsburgów i Rzeszy niemieckiej król zwrócił uwagę na Inflanty, zagrożone przez cara Iwana IV Groźnego; konfrontacja z zakonem inflanckim pod Poswolem 1557 (bez bitwy) zakończyła się przymierzem zaczepno-odpornym; po uderzeniu cara 1558 na Inflanty Zygmunt August na prośby stanów inflanckich zawarł z nimi 1559 porozumienie, a następnie 1561 wziął Inflanty pod swą władzę i opiekę (z Kurlandii i Semigalii powstało lenno, nadane byłemu mistrzowi rozwiązanego zakonu inflanckiego, G. Kettlerowi). Zebrane do walki z Iwanem IV pod Witebskiem pospolite ruszenie Wielkiego Księstwa Litewskiego 1562 zażądało od Zygmunta Augusta porozumienia z Polską w celu wspólnej obrony i wspólnego sejmu, z perspektywą układów o unię; Inflantczycy także domagali się zjednoczenia z Koroną; sprawy te wymagały aprobaty sejmu koronnego. Sytuacja skłoniła Zygmunta Augusta do reorientacji polityki; poparł program egzekucyjny, a sejmy 1562–69 zaowocowały ustawami dotyczącymi: restytucji rozdanych królewszczyzn, kontroli ich zasobu (lustracje) i weryfikacji zapisów zastawnych; wprowadzenia skarbu kwarcianego opartego na 1/5 dochodów z królewszczyzn i finansującego stały zaciąg na pograniczu narażonym na najazdy tatarskie (kwarciane wojsko); aktualizacji i rozszerzenia ograniczeń w zakresie niepołączalności urzędów (m.in. zakaz posiadania 2 starostw sądowych) i  „osiadłości”. Na mocy uchwalonej na sejmie lubelskim 1569 unii polsko-litewskiej — po przyłączeniu do Korony Podlasia, Wołynia i Ukrainy — utworzono Rzeczpospolitą ze wspólnie obieranym monarchą i wspólnym sejmem, lecz przy zachowaniu równorzędności Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz odrębności w nich resortów ministerialnych, innych urzędów i praw; federacyjny kształt unii wynikł głównie ze stanowiska króla (odrzucono pierwotne propozycje egzekucjonistów nawiązujące do formuły inkorporacji). Zasługą też w znacznej mierze króla były akty legislacyjne dotyczące tolerancji religijnej — zniesienie egzekucji starościńskiej dla wyroków sądów kościelnych (od 1552 była ona tylko zawieszona) i edykt z 1570 „o niesądzeniu za herezję”; król podtrzymał jednak dawne uprawnienia Kościoła rzymskokatolickiego i 1564 przyjął postanowienia soboru trydenckiego. W 1563 Rosja zajęła Połock, trwała również kampania wojenna w Inflantach; 1567 Zygmunt August zgromadził liczne wojska pod Radoszkowicami, lecz do bitwy nie doszło; do śmierci króla spór z Iwanem IV nie został zamknięty.

Kolekcjoner arrasów, twórca bezcennej biblioteki, miłośnik muzyki, mecenas pisarzy, nie rozwinął jednak Zygmunt August swego dworu w promieniujący szerzej ośrodek kulturalny; wynikało to z wędrownego (między Litwą a Polską) i samotniczego trybu życia.

Treść biogramu pochodzi z bazy wiedzy WN PWN, zobacz także: Encyklopedia PWN (https://encyklopedia.pwn.pl), Słowniki języka polskiego (https://sjp.pwn.pl), i Słowniki obcojęzyczne (https://translatica.pl).